Iranian Futurist

درباره كتاب «گفت وگوى مارتين اينس با مانوئل كاستلز»

گفت وگوهايى
با مانوئل كاستلز
ترجمه: حسن چاوشيان و ليلا جوافشانى
ناشر: نشر نى
چاپ: ۱۳۸۴

مانوئل كاستلز كه اينك يكى از مردان فرهيخته برتر دنيا شناخته مى شود طى سال هاى اخير در آمريكا و انگليس بيش از زادگاه خود به واسطه تئورى و نظريه هاى بديع و جامع شهرت فزاينده اى يافته است. حتى در اكتبر سال ۲۰۰۰ روزنامه انگليسى زبان آبزرور او را صد و سى و نهمين مرد صاحب نفود و موثر بريتانيا معرفى كرد، جلوتر از مارگارت تاچر و خيل رهبران دنياى تجارت، سياست و رسانه ها. اين شايد شگفت آور باشد كه كاستلز در كاليفرنيا و كاتالونيا زندگى مى كند اما در بريتانيا به چنين رتبه و منزلتى دست يافته است.
آنگونه كه مارتين اينس دريافته است گستردگى دامنه علايق او به اين معنا است كه دلايل زيادى براى آشنايى با او و آثارش وجود دارد. او يكى از اندك دانشگاهيانى است كه پيروان زيادى در بين اهل تجارت و فعاليت هاى اقتصادى دارد و اين به دليل تحليل مشروحى است كه از فناورى نوين اطلاعات به عمل آورده است. آثار او در شكل گيرى تفكر رهبران اتحاديه هاى كارگرى نيز نقش داشته است، همان طور كه اعطاى جايزه اول مه براى تفكر اجتماعى، از سوى اتحاديه هاى كارگرى كاتالانى در ۱۹۹۹ گواه اين مدعاست. او نيز همانند ديگر رهبران سياسى آمريكاى جنوبى در دوران نوجوانى و جوانى گرايش هاى چپ را كليد رهايى انسان ها از كابوس فقر، استبداد و جنگ مى دانست اما سرنوشت اوليه زندگى او به منزله يك آنارشيست و يك چپ، اكنون پشت سر گذاشته شده است. او بر حسب ارزش ها و معيارهاى خودش هنوز هم شهروند متعهد است و خود را يك چپ مستقل مى داند، اما نمى گذارد تحقيق و تحليل هايش سوگيرى سياسى پيدا كند. او مى گويد «حقيقت به خودى خود انقلابى است، چون به مردم قدرتى اعطا مى كند كه ناشى از فهم زندگى و دنيايشان است.»
كاستلز جز در گفتمان رسانه اى و به طور عام در رشته ارتباطات در مباحثى چون جامعه شناسى شهرى و صنعتى نيز تخصص نسبتاً بى بديل دارد. شايد جامع الاكناف بودن وى برجذابيت نظريه هايش بيش از پيش افزوده است.
«اقليم نوآورى» يكى از درخشان ترين نظريه هايى است كه در ۲۰ سال اخير ده ها پروژه تحقيقاتى در آن انجام داده است. وقتى مارتين اينس از او مى پرسد كه چرا نوآورى در خطه مشخصى متمركز مى شود؟ خب، در اين باره نيز نتايج ۲۰ سال پژوهش و نظريه پردازى را در اختيار داريم، در زمينه ساختار و پويش هاى چيزى كه پيتر هال و من آن را «اقليم نوآورى» ناميده ايم. پيتر در كتاب بزرگ خويش شهرها در فرآيند تمدن (۱۹۹۸) تحليل تجربى مشروحى درباره نقش قاطع شهرهاى بزرگ در طول تاريخ در خلاقيت فرهنگى و نوآورى تكنولوژيك به عمل آورده است. به همين دليل است كه پيكاسو ناچار بود به پاريس برود، و همه كارگردانان و بازيگران بزرگ سينما ناچار بودند به هاليوود بروند، و همه مخترعان و مبتكران عمده الكترونيك و نرم افزار ناچار بودند به نحوى به سيليكون ولى بپيوندند، و نويسندگان انگليسى زبان (و غالباً زبان هاى ديگر) ناچار بودند در لندن يا نيويورك باشند، و به همين دليل است كه دانشمندان بزرگ ناچارند در مراكز بزرگ آكادميك دنيا گرد آيند ـ و به همين دليل است كه دانشگاه هاى آمريكا بيشترين سهم برندگان جايزه نوبل را، كه اغلب زادگاه شان جاى ديگرى است، به خود اختصاص مى دهند. وجود شبكه اجتماعى تعامل، و مجموعه اى از ارزش ها، و مجموعه اى از نهادها و سازمان ها، شرايط تشريك مساعى را ايجاد مى كند ـ كه سرچشمه نوآورى، خلاقيت و نيروى مولد است. چون اين معرفت و خلاقيت ثروت مى آفريند، اين ثروت نيز تمركز فضايى پيدا مى كند و فرصت و امكان بيشترى براى پيشرفت شخصى و رفاه اجتماعى فراهم مى كند. بدين ترتيب روند كلى اين است كه تمركز فضاى عمده اى از ارزش، و كنترل و جذب همه مكان هاى ديگر در اين مناطق مولد ارزش به وجود مى آيد، كه دقيقاً با استفاده از شبكه ميسر مى شود. (ص۴۵)
از سوى ديگر تاكيد كاستلز بر اهميت سياست هاى غيررسمى تر موجب گسترش هر چه بيشتر علاقه به آثارش شده است. او تاكيد زيادى بر اهميت سازمان هاى غيردولتى و سازمان هاى شهروندى داشته است، كه يكى از مضامين مطالعه پرحجم او «شهر و مردم» (۱۹۸۳) است و آثار خود را به حيطه سازمان هاى غيردولتى جهان گستر در عرصه هايى مثل محيط زيست، توسعه و حقوق بشر، گسترش داده است. تحليل هاى او گاهى پيروان غيرمنتظره اى دارد. يكى از رهبران نظامى مسلمان در چچن، كه درباره نيات و انگيزه هاى خود با تلويزيون هلند مصاحبه مى كرد، نسخه اى از عصر اطلاعات را كه در حاشيه هايش يادداشت هاى فراوانى نوشته شده بود در دست تكان داد و اظهار داشت: «اين چيزى است كه ما عليه آن مى جنگيم!» اين جنگجوى چچنى تحليل كاستلز از مصائب كودكان در دنياى امروز را، دست كم تا حدى، توجيهى براى اعمال خود مى دانست.
«كهكشان اينترنت» يكى از رازآميزترين و كاوشگرانه ترين آثار مانوئل در دنياى مجازى است كه هنوز در ايران به فارسى برگردانده نشده است، اما كليات نظريات اين متخصص ارتباطات رسانه اى در كتاب «عصر اطلاعات» چنان پيچش و جامعيت بين رشته اى به تحقيقات داده كه گواهى است بر اين مدعا كه «فضاى مجازى» و «جامعه شبكه اى» كاستلز بيش از پيش در جامعه جهانى راه باز كرده است. فضا و جامعه اى كه ساختار دوگانه اى بر رفتار انسان پديد نمى آورد اما چشم انداز وسيعى را بر هر انسانى سايه مى افكند. به همين جهت وقتى مارتين اينس از او مى پرسد كه چگونه مى توان زندگى دوپاره اى داشت اما رفتار دوگانه اى نخواهند داشت.
مارتين اينس از او مى پرسد كه در دنياى شبكه هاى مورد بحث شما، شهروندى در پاريس به احتمال بيشتر با شخص ديگرى در لس آنجلس تماس مى گيرد تا با كسى در روستاهاى فرانسه، به خصوص در زمينه هاى كارى. (شما در اينجا از واژه «جهان محلى» استفاده مى كنيد، كه از نظر من واژه زمختى است.) اما با اينكه پاريس شهرى جهانى است، اگر كسى در پاريس زندگى كند، نمى تواند بخشى از آن نباشد. چگونه است كه مردم زندگى دوپاره اى دارند كه يك پايشان در پاريس و پاى ديگرشان در فضاى مجازى شبكه ها است؟
كاستلز پاسخ مى دهد فضاى مجازى، مكان نيست. دالان و راهرويى است بين مكان ها. شما در محل خودتان زندگى مى كنيد، و بعد در فضاى مجازى گردش مى كنيد و مردمى را ملاقات مى كنيد كه در مكان هاى ديگرى زندگى مى كنند. اما مى توانيد با استفاده از فضاى مجازى در جهان ذهنى خودتان باشيد. اين همان كارى است كه ما هم اينك مشغول آن هستيم [در خلال اين گفت وگو از طريق پست الكترونيكى]. بنابراين، فضاى مجازى نوعى فرافضا، و فضاى ذهن است، فضايى كه ما هر روز در آن دست به عمل مى زنيم، و با مردمان و انديشه هاى مكان هايى ديگر و زمان هايى ديگر ملاقات مى كنيم…. من در كتاب شهر اطلاعاتى كه در ۱۹۸۹ منتشر شد، بر مبناى مشاهده روندهاى جارى در ايالات متحده، پيدايش چيزى را تحليل كردم كه آن را «فضاى جريان ها» ناميدم - يعنى، شكل گيرى مجموعه فعاليت هاى فرااقليمى، مثل فضاهاى مالى يا فضاهاى توليد رسانه ها يا زنجيره هاى جهانى توليد مبتنى بر تكنولوژى پيشرفته، كه گرچه از اماكن خاصى تشكيل مى شوند كه به ساير مكان هاى سراسر كره زمين وصل مى شوند، اما عمدتاً مستقل از محيط هاى بلافصل خود هستند.

اينترنت موجب تشديد اين پديده مى شود. ما مى بينيم كه توانايى دسترسى به اين كارخانه از چند مكان اندك، موجب تمركز يافتن مراكز اصلى، خالقان نوآورى و نخبگان دانش مى شود. از اين جهت حق با شما است، ايجاد اينترنت و محتواى اينترنت موجب بازتوليد منطق همان نواحى صنعتى تاريخچه خانواده شما مى شود. با اين تفاوت كه اين بار، ديگر پاى منابع ذغال سنگ و فولاد در ميان نيست، بلكه با منابع معرفت و انتروپرونرگرايى مواجهيم.(ص۴۳)
بى دليل نيست كه به ديده كاستلز دنيا به نحو روزافزونى شبكه بندى مى شود، بنابراين ديگر رقابت ميان ملت ها نيست، بلكه بين شركت ها و بين افراد است. پس مسئله واقعى اين است: گره گاه هاى مهم و ارزشمند شبكه هاى جهانى ثروت و معرفت، محيط هاى اجرايى خود را بيشتر مايل اند در نواحى مادرشهرى آمريكا انتخاب كنند؛ اما چندين گره گاه نيز در اروپا به وجود آمده است، به خصوص در لندن، استكهلم، هلسينكى، كپنهاگ و پاريس. آلمان پشت سر اينها است، چون تا حدى با منطق دست و پاگير دوره صنعتى فلج شده است. و با اينكه مادريد، بارسلونا و ليسبون در حال ظهورند، اما هنوز از نظر نيروى انسانى و پول توسعه نيافته محسوب مى شوند.
به نظر مى رسد نخستين بار طرح «اقليم نوآورى» در سيليكون ولى بود كه كاستلز را به اين نتيجه نزديك كرد كه چگونه مى توان يك ابرانسان از نوع قرن بيست و يكمى را در يك شهرك بزرگ فناورى مملو از شبكه هاى در هم پيچيده توليد كرد. حتى او تا آنجا پيش مى رود كه چنين مكانى را محل زايش آزادى بداند. با اين استدلال كه فرهنگ آزاديخواهانه يكى از عناصر ضرورى نظام نوآورى در سيليكون ولى است. چون به طور متوسط هركار تازه اى پيش از موفقيت هفت بار شكست مى خورد. اما قضيه اين است كه شبكه امنيتى پشتيبان مردم آنها را قادر مى سازد مهارت ها و تحصيلات خود را براى به دست آوردن مشاغل خوب به كار گيرند و در همين حين در پروژه هاى جديد نيز شركت كنند. مسلماً ناكامى هاى شخصى پرشمارى نيز وجود دارد، و اكثر مهندسان سيليكون ولى زندگى سخت و فشرده اى دارند، و همين طور زندگى شخصى بسيار مصيبت بارى كه تنها انزوا، افسردگى، سوء مصرف مواد مخدر و الكل و نرخ بالاى خودكشى در بين آنها فراوان است، به علاوه داستان هميشگى خانواده هاى ازهم گسيخته كه البته اين يكى روند كلى در آمريكا است و مختص به سيليكون ولى نيست. برخى از مطالعاتى كه در دانشگاه سانتاكلارا صورت گرفته نشان داده كه در سيليكون ولى ميزان فردگرايى و نگرش هاى خودخواهانه نسبت به كل ايالات متحده آمريكا بيشتر است. حالا ديگر اعتبارات دولتى به مردم تعلق نمى گرفت بلكه در دسترس كمپانى هايى است كه سهام خود را به مردم عرضه مى كنند كه دست آخر به انتروپرونرها مى رسد. (ص۵۹)... بنابراين به همين جهت به خطر انداختن سرمايه در كاليفرنياى شمالى براى پشتيبانى از كمپانى هاى تكنولوژى پيشرفته و انتروپرونرگرى و نوآورى در سيليكون ولى، در پيشبرد انقلاب فناورى اطلاعات، مطلقاً ضرورت داشته است. يكى از رساله هاى برجسته دوره دكترى در بركلى كه توسط دانشجوى من ماتيو زوك در ۲۰۰۱ به اتمام رسيد، شواهد تجربى درستى اين فرضيه را ارائه داده است. در حدود يك سوم كل سرمايه گذارى هاى ماجراجويانه در ايالات متحده آمريكا در ناحيه باى سانفرانسيسكو متمركز شده بود. اين سرمايه گذارى غالباً از طرف خود صنايع تكنولوژى پيشرفته انجام مى گرفت، كه از دانش و اطلاعات كافى درباره نوآورى بعدى برخوردار بودند. در تمامى موارد، سرمايه داران ماجراجو از نزديك همراه با مبتكران خود كار مى كردند و بر پيشرفت آنها نظارت داشتند و براى آنها نقش مشاور را نيز بازى مى كردند.
سرمايه گذارى ماجراجويانه هسته اصلى نظام نوآورى در اقتصاد جديد است. به زحمت مى توان تصور كرد كه ساختار شركتى سلسله مراتبى به شيوه ژاپنى ها ـ كه هميشه اهداف بلندمدتى دارد كه فن سالاران حكومتى آن را تعيين مى كنند، و همچون سرمايه گذارى هاى ماجراجويانه و مبتكران متكى به يك سازمان انعطاف پذير نيست ـ بتواند به نحو مقتضى در برابر روندهاى جارى و سارى در فناورى و بازار به محض پيدايش آنها عكس العمل نشان دهد و پروژه هاى پرمخاطره پرمنفعت طراحى كند. مسلم است كه كسان بسيارى شكست مى خورند (حدود ۴۰ درصد آنها به سيليكون ولى اختصاص دارد)، اما حتى اين شكست ها هم درس هاى فراوانى دارد، و برآيند كلى آن استمرار و تداوم فوران نوآورى ها است. و اين سرچشمه حقيقى برترى سيليكون ولى و به طور كلى اقتصاد نوين آمريكايى است. (ص۶۰)
ظاهراً سيليكون ولى محل تلاقى تجارت و پادفرهنگ كاليفرنيايى در هيئت ذهنيت هكرى است. مقصودم از ذهنيت هكرى اين نيست كه كسى تمام شب را بيدار بماند، غذاى حاضرى بخورد و تلاش كند فايل هاى خصوصى ديگران را باز كند و بخواند، بلكه مقصودم تمايل به فهم نظام ها و شبكه هاى كامپيوترى، و شراكت اجتماعى در اين فهم، و نوآورى غيررسمى در اين زمينه است. كسانى كه دست به اين كار مى زنند همه جا هستند، اما چرا در سيليكون ولى دستگاه منحصر به فردى هست كه تخصص آنها را به شغل و تجارت تبديل مى كند؟
تيپ هاى پادفرهنگى و هكرها منابع مهم نوآورى هستند، چون محض خاطر نوآورى دست به نوآورى مى زنند، محض تفريح، و براى ارزش فايده مندش. سپس بعضى از اين راه به ثروت مى رسند. بعضى مشهور و بعضى منزوى مى شوند، و بعضى هم به زندگى بسيار معمولى خود ادامه مى دهند، اما همگى از خلاقيت و نوآورى خود احساس شادكامى مى كنند. بنابراين آنها روزنه هاى نامنتظره اى را مى گشايند كه نظام اقتصادى، نهادى خودش به طور مستقل قادر به ايجاد آن نيست.
كاستلز نيز همانند الوين و هايدى تافلر و نيل پستمن معتقد است كه فناورى ارتباطى و دنياهاى مجازى همان نيازى را برآورده مى سازد كه شما دنبال آن هستيد نه آن چيزى كه همواره و الزاماً مى تواند براى شما سعادت آميز باشد. فرصت هايى كه تنها چگونگى صيادى آنها در اولويت است. فناورى به همان اندازه مى تواند زيان آور باشد كه سودمند.

Iranian Futurist		Ayandeh-Negar
Welcome To Future		Tomorow is built today

	در باره ما	تماس با ما	خبرهای علمی	احزاب مدرن	هنر و ادبیات	ستون آزاد	محیط زیست	حقوق بشر	اخبار روز	صفحه‌ی نخست
	آرشیو	اندیشمندان آینده‌نگر	تاریخ از دیدگاه نو	انسان گلوبال	دموکراسی دیجیتال	دانش نو	اقتصاد فراصنعتی	آینده‌نگری و سیاست	تکنولوژی	از سایت‌های دیگر