مطلبی که می خوانید ، عین متن گفتاری است که به تاریخ 22 فوریه 2006 در دانشگاه لندن(SOAS) ایراد شد.
دراین مراسم که یادواره ای در بزرگداشت ساعدی بود و به مناسبت هفتادمین سال تولد وی نیز بیستمین سالگرد وفات او برگزار می شد ، خانم شاداب وجدای و نسیم خاکسار نیز در باره ساعدی و آثارش سخن گفتند . و همچنین خانم سودابه فرخ نیا با هنرمندی تمام ، متن یکی از نمایشنامه های ساعدی ، به نام «دعوت» را بازخوانی کرد.
متن گفتار من به پیشنهاد دوست دانشور ، دکتر نیما مینا بر محور خاطرات شکل گرفته بود.
( دکتر نیما مینا همراه با دوست هنرمند سیروس ملکوتی و همکارانش در« انجمن هنرمندان بدون مرز» از کوشندگان اصلی در تدارک و اجرای این مراسم بودند.)
در این گفتار مقصود ، ارائهء طرح و تصویری از چهرهء ساعدی در میان تبعیدیان ایرانی وبیان نقش کارساز و انرژی بخش و تشویقگر او ست و یادآوری تلاشی ست که وی در جهت ایجاد حرکت های فرهنگی و هنری داشت و شور و شوقی که به یمن ِ حضور صمیمانهء خود در میان اهل هنر و فرهنگ در بیرون از مرز های میهن برمی انگیخت.
ساعدی :
تبعید و مقاومت فرهنگی ایرانیان !
برای من دشوار است که در بارهء ؛ ساعدی صحبت و سخن رانی کنم
حالا که چنین اتفاق می افتد ، می باید یکی دو نکته را یادآور شوم :
شنوندگان عزیز خواهند بخشید اگر در این سخنان گهگاه ضمیر «من» خودی نشان می دهد.من از خاطرات خودم می گویم و خواهم کوشید از آن ساعدی سخن بگویم که خود شناخته ام.
پس به ناگزیر این ضمیر اول شخص مفرد حضور خواهد داشت و ما را شرمنده خواهد کرد.
به هرحال خاطرات خود را از زبانِ دیگری نمی توانستم گفت!
دوم اینکه ، اگر این سخنان پراکنده و نامنسجم است عذر ما بپذیرید. عنان قلم را به خاطرات سپردم و به بدیهه نوشتم. قصدم نگارش تحقیقی یا بررسی آثار نبود. آنچنان می گویم که تداعی ها حکم کرده اند و نیز آنچنان که دلم می خواسته است! نیز بگویم که خیلی جاها تاریخ دقیق رویدادها قید نشده اند. مهم نبودند. مطلب چیز دیگری بود!
دیگر آنکه یکی دو جا در اواخر مطلب که از یکی دو هنرمند یا نویسندهء «با جاه و جلال»ی سخن رفته ، خدای ناخواسته مقصود اسائهء ادب به افراد یا نویسندگان یا هنرمندان محبوب بعضی از شنوندگان نبوده است. تنها مقصود انتقاد از آن گونه رفتار اجتماعی و نقد آن گونه سخنانی ست که از جایگاه «مقام منیع ِ» روشنفکری یا نویسندگی یا هنرمندی بر زبان رانده می شوند و متأسفانه در تخفیف مقام نویسندگی و تذلیل ِ شأن ِ هنر نقش ِ کارساز ایفا می کنند و ارزش هایی را خوار می دارند که ساعدی و هدایت و دهخدا و صور اسرافیل و میرزا آقاخان کرمانی و بسیار کسان دیگر هم در داخل و هم در خارج از کشور، به پاس حفظ و اعتلا و ترویج آنها، تبعید یا مرگ تدریجی یا مرگ آگاهانه یا رنج زندان یا «نفت و حصیر و بوریا» اختیار کرده اند!
***
حقیقت آن است که رفتن ساعدی ضربهء تکان دهنده ای بود که طعم تلخ مرگ را در معنای جدی و بی رحمش ، برای نخستین بار به من چشانید.
روز اول نوامبر 1986، ساعت 8 صبح بود که بدری خانم این دوست همراه و همسر دلدادهء ساعدی به من تلفن زد و آشفته و پریشان حال خبر داد که :«مأموران اورژانس آتش نشانی ساعدی را به بیمارستان بردند. » و من دویدم.
نیم ساعت بعد ساعدی را روی تخت در بخش اورژانس بیمارستان Tenon در نزدیکی میدان Gambetta ی پاریس دیدم. چهره اش همچنان خندان بود. به شوخی گفت : هم از پائین خون می رود ، هم از بالا. کیسهء خون به رگ ساعدی وصل کرده بودند.
شبِ قبل به من تلفن زده بود و خواسته بود پیش آنها بروم، اما من که تازه از آلمان رسیده بودم از او عذر خواسته بودم و حالا، فردای آن شب ، کنار تخت بیمارستان می دیدمش.
شش ماهی پیش از این (به گمانم اواخر آوریل همان سال) با هم به مسافرت رفته بودیم(برای ده روز). به شهر کان (از بلاد نرماندی و نه آن شهرمعروفی که در جنوب فرانسه است). ساعدی و بدری خانم و من.
دوستان و دوستداران خوب ساعدی ـ برادران بدری ـ دعوت کرده بودند.
سه برادر جوان و دانشجو بودند مثل ماه! از بچه های خوبِ جنوب که اصل آذری داشتند :
حسین ، حسن (که حالا سام صدایش می کنند) و علی بدری که آن موقع جوان بود و دبیرستان می رفت و الآن برای خودش هنرمندی ست . بازیگر و کارگردان شناخته شده تئاتر کودکان در شهر کان و منطقهء نرماندی فرانسه. فیلم هم می سازد . قصه و شعر هم می نویسد.
هم برای تفریح ، هم برای تشویق و آشنا کردن بچه ها به تئاتر و نمایش ، ساعدی یکی از لال بازی های خود را با ما کار می کرد. یکی دو جلسه تمرین نمایش داشتیم. شاد و سرخوش بود و با شور و شوق خاصی پانتومیمش را با ما تمرین می کرد.
دریکی از روز های آخر اقامت ما در کان بود. صبح در دستشویی خون دیدیم و حال ساعد را چندان مساعد نیافتیم! می کوشید که پنهان کند. می خندید و به جد نمی گرفت. می گفت: «نگران نباشید، من خودم دکترم. یک سنگ کلیه بود که سالها اذیت می کرد. امروز دفعش کردم، دکش کردم رفت!» قهقهه می زد و می گفت : « آب شهر کان به او ساخته است!» می گفت: جنب و جوش و گردش در شهر و فعالیت تئاتری ، دفع سنگ کلیهء قدیمی را بر او آسان کرده است!
اما حالش آنقدر ها مناسب نبود که «بازی تندرستی و نمایش سنگ کلیهء» او را لو ندهد!
علی رغم میل او ـ که همیشه اظهار بیزاری می کرد و سخت آشفته می شدـ دکتر خبر کردیم.
آمد و چند سئوالی و معاینه ای کرد و گفت که : «باید به بیمارستان منتقل شود!»
و ساعدی مقاومت کرد و با عزم جزم از رفتن خودداری کرد. کمی بهبود یافت و فردا به پاریس برگشتیم.
هفتهء بعد ساعدی چند روزی را در یک کلینیک گذراند. آزمایش ها و معایناتی انجام گرفت و رعایت و پرهیز هایی به او توصیه شد.
اما ساعدی در این گونه موارد اهل پذیرش توصیه نبود.حتی به تذکرات دوستان پزشکش که به دیدار او می آمدند و نگران حالش بودند توجهی نمی کرد و چه بسا می رنجید!
ـ صلاح کار کجا و منِ خراب کجا؟
یاد سخنی افتادم که گاه به شوخی و گاه به جِد این اواخر چندین بار مکرر کرده بود:
«می خواهیم اندکی وفات بفرمائیم!»
گاهی هم با لحن خاصی که طعم شوخی آن را تقویت می کرد، کلمهء لاکن را هم به ابتدای این جمله می افزود:
«لاکن می خواهیم اندکی وفات بفرمائیم!»
اما آخرین بار که این عبارت را از او شنیده بودم لحن جدی تری داشت. صدایش گرفته بود و تلخی اش بیشتر. با یک احساس و نگاهی برادرانه، پر از تمنا به من می گفت:«ممد جان ! اگر اتفاقی افتاد نگذار مرا به بیمارستان ببرند!»
حالا در بیمارستان بود. زیر کیسهء خون و من کنار تختِ او. داستان «دفع سنگ کلیه» در شهر کان را در ذهن خود مرور می کردم و این جملهء وصیت گونهء ساعدی را به خاطر می آوردم.
حالا تلفن شبِ پیش و اسرار او را که حتماً پیش آنها بروم برایم معنادار تر می شد! و در عمق وجود، از این که عصر دیروز پیش ساعدی نرفته ام ، خودم را ملامت می کردم. اگرچه من هرگز قادر نمی بودم از انتقال او به بیمارستان جلوگیری کنم!
یکی دو ساعت بعد مسئولان بخش اورژانس بیمارستانTenon مصمم شدند که او را به بیمارستانSaint Antoine منتقل کنند، زیرا معالجهء ساعدی در آنجا امکان پذیر نبود!و لازم بود که به یک بخش مخصوص فرستاده شود.
رفتن دکتر ساعدی به بیمارستان سنت آنتوان در روز اول نوامبر ، همان و پایان داستان تبعید در روز بیست و یکم نوامبر همان !
بیست روز طول کشید: روز های پر تلاطم ، سرشار از بیم و امید. بیست روز غریبی بود: از آن جمله بیست روز رنج پدر ساعدی و لحظه های بیم و امید وی. پیرمرد معمولاً در خانه تنها و چشم به راه بازگشتِ فرزند از بیمارستان بود!
سه چهار هفته ای بود که پدر را از راه آلمان به پاریس آورده بودند و پیش فرزند بود.
خلوتی داشتند با هم ، جانانه!
دلی از عزای ترکی گویی و حافظ خوانی و پرس و جو های خانوادگی درآورده بودند. همهء کوچه های تبریز را باهم گشته بودند و پدر با چه شوقی به قامت فرزند نگاه می کرد و چه لذتی از گفتارش می برد!
خوش خط می نوشت پدر ساعدی. و این شعر حافظ را که گفت:
درد عشقی کشیده ام که مپرس
زهر هجری چشیده ام که مپرس
گشته ام در جهان و آخر کار
دلبری برگزیده ام که مپرس ،
روی کاغذ به خط نسخی زیبا نوشته بود و فرزند این دستخط پدر را در دفترش ، بالای میز کارش با پونز به دیوار نصب کرده بود!
بیست روز رنج بدری هم بود که جانش به ساعدی اش بسته بود و محبتش آنچنان استوار و ناگسستنی بود که گذشت بیست سالهء زمان ذره ای در آن خلل نیاورد و نمی آورد!
و نیز رنج دوستان و دوستداران دکتر غلامحسین ساعدی که شمع جمع بود و «کوکب هدایتِ» بسیاری از آنان در این شب سیاه ظلمانی محسوب می شد!
در این شب سیاهم ، گم گشته راه مقصود
از گوشه ای برون آی ، ای کوکب هدایت!
و این شعر حافظ را ساعدی سه سال پیش از این در پایان سخن رانی خود بر مزار هدایت خوانده بود!
ساعدی با انسانیتش و صمیمیتش ، با تواضعش و پاک باختگی اش و با عشقش به میهن و با قلمی که تیغ ِ بُرّنده بود و روزگار ما به آن نیازمند بود و با عزم جزمش در پی افکندن بنیاد مقاومتی فرهنگی ، دیرپا و تاریخ ساز ـ و این بود همهء آرزوی دکتر ساعدی در این دوران کوتاهی که به تبعیدِ ناخواسته پرتاب شده بود! ـ اینک در بیمارستان بود با چشم ها و دل های بسیاری که نگرانِ او بودند!
می آمدند. همه می آمدند . از همهء گرایش های فکری و سیاسی و بسیاری از آنان دوست ساعدی بودند و قساوت روزگار و خونریزی زمانه و ساطور بی رحم سیاست که جهان و آرمان و فکر و عطوفت و احساس بسیاری را شقّه شقّه کرده بود ، به دوستی و دوستداری در وجود او خللی وارد نساخته بود .حتی با آنها که او را می رنجاندند ـ از سرِ حسد یا از روی کژتابی ها و گرانجانی هایی که بذرایدئولوژی یا سیاست دروجود آنها رویانده بودـ دوستی اش ورابطهءانسانی اش را محفوظ می داشت.
تلفن می زدند، می آمدند و دیدار می کردند. از کشور های گوناگون می آمدند .
بیست روز چنین بود و کارکنان بیمارستان و بیمارانی که آن روز ها و در آن بخش بستری بودند همه دریافته بودند که ایرانیان وجود بسیار عزیزی را به این مکان آورده اند و به پزشکان و پرستاران سپرده اند.
روز خاکسپاری بود.آخرین شنبهء ماهِ نوامبر 1986.
به روز واقعه تابوت ما ز سرو کنید
که می رویم به داغ ِ بلند بالایی !
ساعدی به داغ و به حسرت عدالت و آزادی در کشورش می رفت و دوستداران او به داغ او در قفای تابوت وی به مشایعت او می رفتند!
وداع با ساعدی روز27 نوامبر در سالن اُدیتوریم بیمارستان سنت آنتوان انجام شد.
جمعیتی بود! همه آمده بودند. «همه» یعنی از همهء گروه ها ، همهء فرقه ها، و همهء آوازه ها!
آخرین دیدار بود که انجام می شد و بعد انتقال او بود به ایستگاه «پارمانتیه» نزدیک میدان رپوبلیکِ پاریس که دو ایستگاه با درِ ورودی «پرلاشز» فاصله داشت. و بعد جمعیت بود که به «پارمانتیه» آمد و مشایعت آغاز شد:
در سکوت و زیر باران.
و چه چشم ها که نه از باران ، بلکه از اشک خیس نبودند و چه دل های لبریز از اندوهی که گرانبار تر و غم آلود تر از ابرهای پائیزیِ بر فراز پاریس، بی وقفه نمی گریستند!
هفتهء پیش از انتقال ساعدی به بیمارستان ماکت ِ«الفبا» ی شمارهء 6 بسته شده بود و به چاپخانه رفته بود.
امروز ، صبح بیست و هفتم که ساعدی از بیمارستان به «پر لاشز» می رود ، کارکنان چاپخانه الفبا را آوردند:
با وانت بار . 1500 نسخه ، در کارتن های سفید 100 تایی .
ساعدی به سفر فرجامین می رفت و پدر دکتر ساعدی به پدر و پسرِ آمریکای لاتینی که الفبا را در چاپخانهء خود در ونسن (حاشیهء پاریس ) چاپ می کردند، چای تعارف می کرد و می گریست. صبح روز خاکسپاری بود!
حالا جمعیت ایرانی ، ساعدی را به اقامتگاهِ بازپسین می برد. به جایی در قطعهء هشتاد و پنجمین ، در همسایگی صادق هدایت!
گورکنان کار خود را کرده بودند و مجریان آئین خاکسپاری در کنار گودال فرجامین مؤدب و مبادی آداب دست به کار شدند! موسیقی مورد علاقهء ساعدی (سمفنی شمارهء 10 مالر) فضای پر لا شز را پر کرده بود!
یک نسخه الفبای تازه رسیدهء شمارهء 6 که از صبح با خود برداشته بودم ، روی تابوت دکتر غلامحسین ساعدی قرار گرفت و همراه با او به خانهء بازپسین رفت.
دوستداران برای وداع نهایی خاک را دور زدند و شاخه گل های دریغ و قطره های اندوه خود را به ساعدی واگذاشتند. این لحظه نیز گذشت. من آن روز ها این شعر را نوشتم و احساس خودم را در بارهء ساعدی اینگونه بیان داشتم:
در سوگ گوهر مراد
با لب عطشان به سنگ تیره زدی جام
جان ِ من ، اینـَت شکستنی نه به هنگام !
رفتی و از ما دریغ کردی لبخند
رفتی و بر ما سیاه کردی ایاّم
رفتی و رفت از پی تو مِهر و تواضع
رفتی و رفت از پی تو محتوی از نام
رفتی و رفت از پی تو ذوق ِ شنیدن
رفتی و رفت از پی تو صحبت و پیغام
مات بُریدیم خاک و وات نهادیم
دربُن ِ تاریکجای هجرتِ فرجام
مات نهفتیم با سیاهی ِ بستر
مات سپردیم با سرای سرانجام
بعد تو ما را چه خـُرّمی و چه زاری
چون تو نباشی چه آفرین و چه دشنام !
رفتی و ما را قرار نیست ، ترا باد !
اینک آرام و برقرار بیارام !
و از آن لحظه به بعد بود که «پِرلاشِز» برای من به شکل واقعی و ملموسی شد گورستان پرلا شز!
بیش از10سال بود که پنجرهء اطاق من دریکی ازساختمان های «کارگری ـ دانشجویی» (Sonacotra) در پاریس، در طبقهء یازدهم به پر لاشز باز می شد! ساختمان ما کنار پرلاشز واقع بود!
اگرچه به گورستان بودن این شهرک سنگ و تندیس و درخت و گُل وقوف داشتم ودر سال 1358 در غزلی گفته بودم :
هولِ شبِ دخمه های سنگی خاموش
پنجره ام را کشیده است در آغوش
قافلهء غربت است و غائلهء وهم
در گذر دیدگان و دایرهء هوش
با شبِ ویرانهء من است گلاویز
ظلمت پازارگاد و شبکدهء شوش ....
الی آخر...
با اینهمه ، در مجموع منظرهء نازیبایی در آن سوی پنجرهء خود نمی دیدم. طبیعت و هنر معماری و ذوق آدمی در تراش سنگ ها و زینت کاری گل ها ، چهرهء مرگ را در نظر بینندگان تلطیف می کردند و روز هایی که هوا خوش و آفتابی بود و فصل ِ گل بود، کنار پنجره و سیرِ باغ سنگی برایم جاذبهء خاصی داشت.
فروان پیش آمده بود که با کتابی زیر بغل در این شهر سنگستان سیری کرده بودم، با هدایت نجوایی کرده بودم یا چهرهء شاعر یا نویسنده یا خواننده یا نقاش هنرمندی را بر مزارش تجسم کرده ، با وی سخنی گفته بودم.
جاذبهء «پر لا شز» همچنان پابرجا بود! اگرچه بارها شده بود که گذار دسته های عزادار و خیل ِ مشایعین را دیده بودم که به خاکسپاری عزیزی آمده بودند. از آقایان کلاه بر سر ، با کراوات های سیاه تا بانوانی که تور سیاهرنگشان بر سر، تن پوش سیاهشان را غمگین تر می کرد!
نیز بارها شده بود که صدای خطبه های تودیعی ِ پدران روحانی کاتولیک یا خاخام های یهودی را شنیده بودم که در مراثی و مناقب خود برای روان ِ درگذشته ای طلبِ مغفرت می کردند. و گاه شده بود که آوازهای دست جمعی ِ مردمان غریب تری را نیز از اطرافِ قصرواره های کوچک پرلاشز شنیده بودم که به زبان های چینی یا ویتنامی یا به زبان ِ مردم آمریکای لاتین سرود ها و مراثی خود را بدرقهء راه درگذشته ای می کردند.
گهگاه نیز فوج ِ حجیم و پر غلظتِ دودی که از کورهء تن گدازِ آن سوی تپّهء پرلاشز برمی خاست نظرم را جلب کرده بود و حتی بوی شگفت و ناخوشی که سوختن ِ پیکر بی جان ِ آدمی را یادآوری می کرد به مشامم رسیده بود!
من بیش از 10 سال در20 متری باغ سنگستان ِ پرلاشز زیسته بودم ، اما مرگ را با آن هیبت و با آن قساوت که در روزهای آخر ماه نوامبر 1986از طبقهء چهارم بیمارستان سنت آنتوان به قطعهء هشتاد و پنجم این گورستان می آمد ، ندیده بودم و زخم و ضربت آن را اینچنین تلخ و دردناک احساس نکرده بودم.
ساعدی از میان ما رفته بود و پنجرهء اطاق ِ من از این پس به روی گورستان باز می شد و من می باید می رفتم ، که رفتم! نمی خواستم هنگام برخاستن از خواب صبحگاهی به گورستان نگاه کنم!
این احساس را یک ماه پس از مرگ ساعدی در پاسخ نامه ای که از بزرگ علوی رسیده بود ، بیان کرده بودم!
اما ساعدی که بود و چرا مرگ وی ضربتی اینگونه هولناک بر من فرود آورده بود؟
من تا حدودی به این پرسش در دهمین سال مرگ او پاسخ دادم : در شعری که این سئوال را جور دیگری مطرح می کرد و می پرسید: «ساعدی که نبود؟»
پس در اینجا احساس خودم را بازگو می کنم ، به صورت شعر! و همیشه اینطور بوده. در شعر راحت ترم . من اهل سخن رانی نبوده ام و در این بیست سال به خیل سخن رانان و سخن بافان ِ دور و نزدیک در بارهء ساعدی نپیوستم. امروز استثناست!
برای غلامحسین ساعدی
و به یاد ِ او در دهمین سال «هجرتِ فرجام»
قلمی بود و پهلوانی بود
جز به میدان کارزار نبود
پنجه در پنجه با سیاهی داشت
ظلمت از وی به زینهار نبود
روزگارش حریف ِمیدان بود
روزگاری که روزگار نبود
موج اگر بود ، مردِ دریا بود
ورطه گر بود ، برکنار نبود
کشتی اش کار و بادبانش عشق
ناخدا بود و جز به کار نبود
عاشقی بود و در سراچهء دوست
پرسه پرداز و رهگذار نبود
دردمندی ، شفاگری پر شور
زان طبیبان پُرشمار نبود
سر ز هر سو به زندگی می زد
رهروِ مرگِ نابکار نبود
راه زی گاهواره می پیمود
زائر تربت و مزار نبود
وطنش خاک و مذهبش انسان
باورش جز بر این مدار نبود
سوی آفاق ِ دور می نگریست
نظرش بسته در حصار نبود
مِهرِ ایران که شعله در وی داشت
حسرت آلودِ فخر و عار نبود
چشم زی روزگارِ نامده داشت
نوحه ساز پریر و پار نبود
آرزوهای جانِ شیفته اش
جز بر آینده استوار نبود
شهر ِ بیدار ی آرزویش بود
ناکجایی که شهرِ دار نبود
کاخ ِ فرهنگ بود رؤیایش
نقشِ او جز بر این نگار نبود
غمِ فردای مردمی آگاه
بر دلش غیر از این هوار نبود
گرچه با هیزم زمستان سوخت
جز در اندیشهء بهار نبود
غربتی بود و غمگساری بود
غربتی هست و غمگسار نبود .
اما کدام جنبه از شخصیت ساعدی بیش از همه شیفتگی می آفرید؟ چرا ساعدی را دوست داشتم و همچنان دوست می دارم؟
دربارهء اهمیت او در قصه نویسی معاصر سخن ها گفته اند.
نقش او در پایه ریزی تئاتر مدرن ایران بر همگان آشکار است.
او نخستین سناریست سینمای جدی در ایران است، با سناریوی فیلم «گاو».
او از نخستین و پرکار ترین نویسندگان عرصهء مردم شناسی و گزارش پردازی دربارهء زندگی بومیان و اقوام رنگارنگ و فرهنگ های گوناگون کشور ماست و از نخستین مونوگرافی نویسان معتبر ایرانی در ایران است: «باد جن» ، «اهل هوا» ، «خیاو یا مشکین شهر» و باقی آثار وی در این زمینه گویا هستند! و از کیفیت های دیگر آثار او (از روزنامه نگاری گرفته تا مقالات اجتماعی ، فرهنگی ، سیاسی ) که بسیاری از دانایان و اهل فن و منتقدان و هنرورزان از آن سخن گفته اند ، سخنی به میان نمی آورم و به آنها نمی پردازم.
من در اینجا به مدد خاطرات و به یمن آنچه به یاد می آورم در بارهء گوشه هایی از خصلت های انسانی او سخن خواهم گفت. خصلت هایی که با آرزو ها و آرمان های نیک خواهانهء او در بارهء آزادی مردم کشورش کاملاً مربوط و در پیوند متقابل بود!
خصلت های انسانی ساعدی از آرزو ها و آرمان هایش مایه می گرفت و آرزو ها و آرمان های نیک خواهانهء او به خصلت های انسانی اش قوام و دوام و استواری می داد.
کمال ساعدی نه فقط در آثار او که در اخلاق و منش و شیوهء زندگانی و رفتار انسانی او هم بود! این هردو درهم سرشته بودند و از هم مایه می گرفتند.
بگذارید نخست از تواضع او بگویم:
خودِ ساعدی از تواضع و فروتنی سهراب سپهری شگفت زده است و در سخنی که راجع به او گفته جانانه از این صفت بارز انسانی سهراب حرف زده. اما من که سهراب سپهری را ندیده ام ، تواضع و فروتنی را ـ به معنای واقعی اش ـ در خود دکتر ساعدی یافتم. توصیفی که ساعدی از سهراب می کند دقیقاً با خودش انطباق دارد!
یک بار نشد که در بارهء اثری ، قصه ای ، فیلمی ، نمایشنامه ای با غرور از خود حرف بزند.
همواره با عبارت هایی از نوع:«مزخرفاتی که من نوشته ام!» یا«صفحاتی که من سیاه کرده ام!»یا « این چند تکّه زرتیشن!» یا «بقیه یلی اند هرکدامشان ...» و ازاین قبیل عبارات دربارهء خود حرف می زد.
در مصاحبه ای می گوید: «من نویسندهء متوسطی هستم و هیچوقت کار خوب ننوشته ام . ممکن است بعضی ها با من هم عقیده نباشند ولی مدام،هر شب و روز، صدها سوژهء ناب مغزمرا پرمی کند.»
مرگ بهرام صادقی تکانش داده بود! به دیدارش رفته بودم. دیدم اشک در چشم دارد و بسیار غمگین است. گفت :
«بهرام صادقی مرده است!»
من با تأسف گفتم:
«حیف شد! چه نویسندهء خوبی از میان ما رفت!»
و دیدم که خطوط چهره اش درهم شد. از این صفتِ «خوب !» که من به زبان آوردم آزرده شده بود و من حس کردم. گفت:
«خوب چیه؟ بزرگ بود بهرام صادقی! بزرگ ترین نویسندهء ما بود!»
و من از این که قدر بهرام صادقی را آنطور که دکتر ساعدی شناخته ، نشناخته بودم ، در خود احساس خجالت کردم!
در بارهء نویسندگان دیگر هم مثل بیضایی ، رادی یا گلشیری با همین احساس سخن می گفت. اما به خودش که می رسید متواضع بود و تواضع او واقعی بود. بازی نمی کرد. بلد نبود.
دوست بود و دوست می داشت انسان ها را. حتی با دشمنانش کینه نداشت و به طنز و شوخی با آنان برخورد می کرد.
همسایه ای در طبقهء بالای خانه شان در محل بانیوله (Bagnolet)بود که ظاهراً در سفارت جمهوری اسلامی کار می کرد. ریش پهنی داشت. اسمش بود: «شیرشکار»!
روزی در راهرو خانه با او برخورد کرده بود و گفته بود: « آقای شیرشکار، کی ما را شکار می کنید؟ » و خندیده بود و من مطمئنم که شیرشکار و اهل خانه او یک جور هایی در ته دلشان ساعدی را دوست می داشتند با اینکه خبر داشتند که او چه مایه با نظام ِ ویرانگر و جهالت گستری که رهبران جمهوری اسلامی بر ایران حاکم کرده بودند سرستیز دارد!
با غیر دوستان هم برخوردی دوستانه داشت. دوستان که جای خود داشتند!
با همه خوش و بش می کرد: «فدای تو! »
تلفنی نبود که بی «فدای تو ! » قطع شود.
«فدای تو !» با لحن و لهجهء خاص ساعدی. با تکیه روی حرف «فَ» ی فدا و «واوِ» تو!
با همه رابطه داشت و در مصاحبه ای گفته بود:
«من با همه رابطه دارم و بدون رابطه هم نمی توانم زندگی کنم!»
و این رابطه ، نخست، انسانی بود!
اهل ناز و کام و فیس و افاده نبود! وقتی با او کاری یا درخواستی از او داشتی، چُرتکه برنمی داشت و «نه!» بلد نبود. از او برنمی آمد که خواهش دوستی را برآورده نکند!
بسیاری از کسانی که آن روز ها در پی کارت اقامت و پناهندگی بودند ، از او امضاء می خواستند و ساعدی بدون پرس و جو یا کنجکاوی در بارهء شخصِ متقاضی، تقاضانامهء او را تأیید می کرد و امضاء می داد و در هیچ زمینه ای از مساعدت دریغ نمی کرد.
با نویسندگان و شاعران جوان یا ناشناخته بسیار جوانمردانه و با فتوّت برخورد می کرد. از تشویق کوتاهی نداشت و «الفبا» را با این هدف به راه انداخته بود که دست اهل قلم ، به خصوص جوان تر ها را بگیرد! خودش می گوید :
«هدف از انتشار الفبا زنده نگاه داشتن هنر و فرهنگ ایران است که جمهوری اسلامی به شدت آن را می کوبد!»
نخستین بار که با او روبرو شدم ، در کافه ای بود کنار شهرک ونسن(Vincenne) در مقابل دفتر روزگار نو که الفبا در آنجا حروفچینی می شد و خانهء اسماعیل پوروالی بود.
من و غفار حسینی با ساعدی قرار داشتیم. و قرار بود در باره منظومهء نماشی من «حزب توده در بارگاه خلیفه» که به تازگی نوشته شده بود ، با او صحبت کنیم.
برخورد شوخ و شاد و مهربان و لحن و لهجهء گرم و صمیمی او با تصویری که من ـ دانشجوی تئاتر ـ از ساعدی به عنوان نویسندهء بزرگ تئاتر و سینمای کشور داشتم تلاقی می کرد و جذابیت او را برای من دو چندان می نمود!
ساعدی منظومهء نمایشی «...در بارگاه خلیفه»ء مرا که غفار به او داده بود خوانده بود و با صمیمیت خاصی از آن حرف می زد: از زبان روان و پر طنز نمایشنامه ، به خصوص از اهمیت سیاسی و فرهنگی چاپ آن نمایشنامهء منظوم در آن برهه از زمان سخن گفت.سخنانی تشویق آمیز و دلگرم کننده. یکی دو پیشنهاد هم د اشت: مثلاً گفت به جای «پرده اول» ودوم و سوم، بگذار «مجلس اول» و دوم و سوم . که همین کار را کردم. می گفت که این نمایشنامه منظوم باید زود منتشر شود و بهتر است که نه در الفبا بلکه جداگانه انتشار بیابد و می گفت که در تدارک چاپ و کمک به توزیع آن ، هرکاری که بتواند خواهد کرد!
بعد ساعدی با زنده یاد پوروالی صحبت کرد و کتاب چاپ شد .(ایشان هم که کتاب را خوانده بود و پسندیده بود ، مساعدت بسیار کرد و تعداد قابل توجهی از کتاب های چاپ شده را برای هدیه به مشترکین روزگار نو از من خرید و دانشجویی مثل من توانست در آن شرایط دشوار پخش و توزیع،در خارج از کشور ، کتابش را بدون زیان مالی به چاپ برساند!)
به پیشنهاد بزرگوارانهء او ، آدرس دکتر غلامحسین ساعدی و نشریهء «الفبا»در کتاب قید شد تا کسانی که قصد تهیهء کتاب را داشتنند ، از طریق الفبا با من تماس بگیرند.
این یاوری ساعدی در توزیع کتاب هم با من همراه بود و ساعدی در نگارش نامه به دوستان خود و درخواست کمک برای توزیع و پخش کتاب های من کوتاهی نداشت. سال بعد کتاب های دیگری هم از من انتشار یافت که آدرس «الفبا» در آن قید و همت و نامه های ساعدی در کمک به توزیع با آن ها همراه بود.
و اشارهء من به این داستان از آن بابت است که از دستگیری ها و فتوتی که ساعدی دربارهء جوانتر ها داشت نمونه ای آورده و شهادتی داده باشم!
من پس از ساعدی این همه بزرگ منشی و بلند نظری و انسانیت توأم با مسؤلیتِ روشنفکری را متأسفانه در جای دیگری تا اکنون نیافته ام.
می گفتم که ساعدی همراه بود. نمی بایست لزوماً جزء دار و دسته یا محفل یا کلان ِ (clan) خُرد یا کـَلانی بوده باشی تا ساعدی با تو بجوشد و دریچه های روح و دلش را به روی تو باز کند. ساعدی با آدم ها همان گونه که بودند رابطه داشت ، بیرون از موقعیت و جایگاه اجتماعی و گروهی یا خانوادگی یا سیاسی شان.
اگر با تو می جوشید ، می جوشید. از هر دانه ای که بودی و در هر خاکی که روئیده بودی!
سبک و سنگین نمی کرد و ترا درترازو نمی نهاد و با وزنه های ایدئولوژیک یا سیاسی یا گروهی یا فرقه ای یا نمی دانم چه توزین نمی کرد!
همیشه حاضر بود از خود مایه بگذارد و خودکار بیک در کف همواره آماده بود که در کنار یاران با دنیا کشتی بگیرد. اصطلاح ِ خودش بود. وقتی مطلبی می نوشت که در آن از حقی دفاع می شد یا باطلی را به شلاق انتقاد می گرفت ، می گفت:
«امروز با دنیا کشتی گرفتم !»
و همیشه آماده بود با دنیا کشتی بگیرد!
در یادداشتی راجع به خود نوشته بود :
«علاوه بر کار ادبی برای مبارزه با رژیم حاکم نیز ساکت ننشسته ام. عضو هیأت دبیران کانون نویسندگان در تبعید هستم و در هر امکانی که برای مبارزه هست ، به هر صورتی شرکت می کنم. با این که داخل هیچ حزبی نیستم ، با وجود این احساس می کنم که شرایط غربت طولانی خواهد بود ولی آرزوی برگشت به وطن را مدام دارم . اگر این آرزو و امید را نداشتم مطمئناً از زندگی صرف نظر می کردم!»
بگذارید یکی دو خاطره نقل کنم. خاطره هایی که روحیات و شور و شوق بی شائبهء او را برای شرکت در کارهای جمعی و ایجاد کوشش های فرهنگی بازخواهد نمود:
خشونت و کشتار نخستین موج مهاجرت را به خارج از ایران پرتاب کرده بودو تعدادی از اعضاء و دبیران کانون نویسندگان ،از جمله ساعدی « کانون نویسندگان ایرا در تبعیید» را تشکیل داده بودند. من و جنتی عطائی هم عضو شده بودیم.(من به خواست و پیشنهاد او به کانون پیوستم)
در یکی از روزهای بهاری سال.1662 به دعوت کانون به مناسبت سالروز درگذشت صادق هدایت بر مزار او گرد آمده بودیم! حدود 150 نفری آمده بودند!
(نوار صوتی این تجمع از سوی کانون تکثیر شده و در اختیار همگان قرار گرفته است.)
در این مراسم ، ساعدی در بارهء هدایت سخن می گفت: از شخصیت هدایت. از زبانِ هدایت، از روحیات هدایت. از آینده نگری هدایت که چگونه حدود 40 سال پیش از این صدور اسلامیزم سیاسی و انقلاب اسلامی را از سوی متحجرین بنیادگرا به اروپا پیش بینی کرده بود!
از نیشخند و طنز تسخرزن و بی رحم هدایت حرف می زد و آرزو می کرد که نویسندگان و اهل قلم و هنر در شرایط امروز ازشجاعت و غیرت و تیزبینی هدایت الهام بگیرند. به هر وسیله ، قلم یا رقم یا قدم ، به هر شکل ممکن بگویند، بنویسند، بسازند، به تصویر بکشند یا بر صحنه به نمایش بگذارند. تا دوران غربت را کوتاه تر کنیم. به رنج ملت و به خِفّتی که گرفتار آن شده پایان دهیم و وطن سوختهء خود را خشت به خشت و آجر به آجر ، از نو بسازیم (و من نقل به مضمون می کنم.) و با این آرزوها شعر حافظ را خطاب به هدایت به یاد آورد که :
در این شب، سیاهم گم گشته راه مقصود
از گوشه ای برون آی ، ای کوکبِ هدایت !
قبل از اجرای مراسم ، ساعدی متن «البعثةُ الاسلامیّه» ء هدایت را که اخیراً چاپ شده بود و هنوز خیلی ها نخوانده بودند به من داد و گفت:
«ممد جان تو با« م.ر»(یکی از دوستان اهل تئاتر)بیایید این متن هدایت را اجرا کنید!»
کفتم : « ما که هنوز نخوانده ایم و آمادگی نداریم.»
گفت :«عیبی ندارد . همینجوری زرتیشن بپرید توی حوض.»
گفتم : «ببینم چه می شود!»
پس از سخنرانی خودش به من نگاه و اشاره کردکه :«بیا جلو!»
بعد با صدای بلند ما دوتا را صدا زد: «زود باشین دیگه ، بخوانید!»
بعد آمد کنار ما دوتا و تقریباً ما را هُل داد وسطی جمعی که زیر باران ، چتر به دست ، کنار قبر هدایت حلقه زده بودند و من که خودم را میان جمع دیدم ، سریع و بی مقدمه ، به صورت نمایشی و با بیان و لحن آخوندی شروع به خواندن متن «البعثة الاسلامیه» ء هدایت کردم و در فرصتی متن را به دوست دیگر سپردم و او هم به سهم خود ادامه داد و در نقطه ای مناسب به من سپرد و همینطور دوتایی متن رابدون آمادگی قبلی روخوانی کردیم.
تصور می کنم فرانسوی هایی که از آن محل عبور می کردند ، شاهد یکی از سوررئالیستی ترین وقایع و مراسمی بودند که در «پر لاشز» اتفاق می افتاد:
می دیدند که یک جمعیت نسبتاً بزرگ خارجی که به زبان بیگانه حرف هایی می زنند، با چتر های رنگارنگ، زیر باران گرد مقبره ای جمع شده اند و غش غش می خندند و در میان آنان یکی روده بُر شده است:
خندهء ساعدی وضوح بیشتری داشت . از تَه دل بود!
انگار همراه با هدایت به چهرهء خوفناک اما مسخرهء ریشو های متحجّری که حالا در مملکت ما به حکومت رسیده بودند و قصد صدور انقلاب اسلامی خود را داشتند ، از ته دل می خندید!
ساعدی اینطور با دنیا کشتی می گرفت.آن روزهم شوخی شوخی ما را به میدان کشتی هُل داده بود!
از این رو خوانی با لحن آخوندی یاد و اثری در ذهن ساعدی باقی بود تا اینکه برنامهء نوشتن و اجرای «اتللو در سرزمین عجایب» پیش آمد.
یکی از روز های پائیزی سال 1363 بود. بیژن مفید در آمریکا از میان ما رفته بود! و کانون تصمیم داشت به مناسبت بزرگداشت او و به پاس کوشش های اهل تئآتر که در شرایط اختناق حاکم و زیر تیغ هنرستیزی رژیم نوپای اسلامی در وضعیتِ دشواری به سر می بردند، مراسمی به نام «شب تئاتر» در پاریس برگزار کند.
ساعدی مثل همیشه پیشقدم و حاضر یراق بود: «من هرکاری که بگویید می کنم!»
قرار شد که بر و بچه های اهل تئاتر نمایش کوتاهی به مناسبت این شب آماده کنند و من از ساعدی خواهش کردم که نمایشنامه ای در بارهء اوضاء اهل تئاتر در ایران بنویسد تا ما اجراء کنیم.
مثل همیشه چشمی گفت و دست به کار شد.
روز بعد همراه با آن دوست مشترک تئاتری در خانه اش بودیم و دربارهء موضوع نمایشنامه گفتگو می کردیم. موضوع و تِم های مختلفی طرح و بحث می شد . ساعدی سرانجام این سوژه را برگزید و گفت : همین را می نویسم:مضمون نمایشنامه این بود:
یک گروه تئاتری در ایران قصد دارد که نمایشنامهء «اتللو» اثر شکسپیر را روی صحنه بیاورد. با دشواری و مرارت ، سرانجام کارگردان ِ گروه موفق می شود که اجازهء نمایش را از وزارت ارشاد بگیرد، به شرطی که از خودِ وزارت ارشاد بیایند و نمایش را بازدید کنند و «حکّ و اصلاح» نمایند!
بقیهء نمایش ماجرای حضور وزیر ارشاد و دو مشاور و ایدئولوگ و کارشناس فرهنگی و هنری اسلامی است به نام «سروش» و «مخملباف» (البته نام این دو پرسناژ درمتنی که پس از مرگ ساعدی در پاریس چاپ شد ، به «خروش» و «مخملی» تبدیل شده است.) که در معیت پاسداران مرد و زن و مأموران امنیتی و کمیته وارد سالن تمرین می شوند و از اجرای نمایشنامه دیدن می کنند و هریک به سهم خود به «حکّ و اصلاح» و شرعی کردن و اسلامی کردن نمایشنامهء اتللو می پردازند.
این بود موضوع نمایشنامهء «اتللو در سرزمین عجایب!»
فردای آن روز ساعدی به من تلفن زد و خواست که پیش او بروم.حدود یک سوم نمایشنامه را نوشته بود واز من خواست که بخش های نخستین دیالوگ های وزیر ارشاد اسلامی را که یکی از مهم ترین پرسناژ های نمایشنامه بود برایش بخوانم.و خواندم و ذوقی می کرد هنگام شنیدن که وصف ناشدنی ست.
فردا نوبت بازخوانی قطعات دیگر بود.و در عرض 4 یا 5 روز نمایشنامه نوشته شد.
در یکی از همین روز ها از رادیو امریکا برای مصاحبه پیش ساعدی آمده بودند. تلفن کرد و خواست به خانه اش بروم.رفتم و خواست که بخش هایی از دیالوگ وزیر ارشاد را بخوانم. خواندم و غش غش خندید و پرویز نقیبی ضبط کرد و همان روز ها از رادیو امریکا پخش شد.
هفتهء بعد دوستانِ اهل یا علاقمند به تئاتر را به زیرزمین اقامتگاهِ من دعوت کردیم . سماور و بساط چای روبه راه شد و ساعدی نمایشنامه را خواند. حدود بیست نفری بودند.
نمایشنامه سیاسی بود و اعتراضی بود و از چهرهء واقعی کارمندان فکری و ایدئولوگ های هنری نظام نورسیدهء اسلامی که هنوز نیمچه سوکسه ای در میان برخی «روشنفکران و هنرمندانِ چپ آوازه» داشتند ، پرده برمی داشت و درک و فهم کارگزاران این نظام را از هنر و زیبایی و فرهنگ و زندگی و انسان با طنزی گزنده به تمسخر می گرفت!
10 نفری «کلاغ پر» شدند. و بعضی شان از مواضع «نقد جلالت مآبانه » و «هنر گرایانه» و «استتیکی»!
آنهم دربرابردکترغلامحسین ساعدی که ازپایه گذاران تئاتر مدرن وهنرمندانه و جدی درایران بود!
(این هم البته بهانهء ظاهرالصلاح و خوش بر و رو و منورالفکرانه ای بود که با قدری پرروئی ِ محصول ِ انقلاب اسلامی می شد آن را به کار بست و خر خود را راند!، بگذریم!)
ضمناً گفته شد که این نمایشنامه مفصل است و پرسناژ فراوان دارد و برای شب بزرگداشت بیژن مفید آماده شدنی نیست .
خلاصه تصمیم بر آن گرفتیم که این نمایش برای نوروز و به مناسبت جشن نوروزی که قرار بود کانون در اواخر مارس 1985 برگزار کند ، تهیه و اجراء شود.
و چنین شد!
دو ماه پیش از عید دوباره دوستان را به زیرزمین فوایه دعوت کردیم.این بار به جای «کلاغ پر ها» تعدادی از بچه های علاقمند و با استعداد اما «غیر حرفه ای» یعنی هنرمندان بی اِفاده و بی ادعا آمدند و کار تمرین شروع شد!
کانون مخارج و تدارکات برنامه را به مسؤلیت من در گروه تئاتر، بر عهده گرفته بود.( گرامی یاد ، غفار حسینی مسؤلیت مالی تدارک جشن نوروز را از سوی کانون بر عهده داشت.)
رحمانی نژاد برای همکاری و کارگردانی این نمایشنامه شرطی داشت. ایشان می خواستند که این نمایشنامه به نام «انجمن تئاتر ایران» اجرا شود. (یعنی به نام گروهی که زمانی در ایران متعلق به ایشان و چند تن از دوستانشان بوده ، اما در میان ما جز ایشان کس دیگری عضو آن انجمن نبود.) اگرچه این شرط ایشان بعد ها مشکلاتی ایجاد کرد اما در آن موقع مخالفتِ چندانی نشد. ساعدی گفت: «مقصود اجرا شدن و انجام کار است. اگر ناصر بر سر این موضوع اصرار دارد و دیگران هم معترض نیستند، اشکالی ندارد.» ودوستان با این سخن ساعدی توافق کردند.
تمرین ها شروع شد. همه روزه زود تر از دیگران ساعدی سر تمرین ها بود. تا روز اجرا؛ نه تنها در تمرین ها شرکت داشت ، از شرکت در امور تدارکات هم غافل نبود. در گرد آوری آکسه سُوار ، در کمک به بدری خانم در دوختن لباس بعضی پرسناژها. در کارآشپزی برای جشن نوروز.
خلاصه در همهء زمینه ها حاضر بود و با چنان اشتیاقی که محال بود ببینی و با دلگرمی دوچندان به ادامهء کوشش هایت در جهت اجرای نمایشنامه نیفزایی!
اصولاً آنچه که در بیان این خاطره اهمیت دارد همین نکته است! در اینجا منظور اصلاً آن نیست که فی المثل: من چه کردم یا فلان چه خواست یا بهمان چه گفت !. مقصود بیان و باز سازی واقعیت و فضایی ست که در آن تا حد ممکن، شمع جمعی که ساعدی بود، فروزندگی و کارسازی و انرژی آفرینی خود را نشان دهد!
قصدم بازگویی آن شور و اشتیاقی ست که ساعدی در انجام یک کار سازنده و جمعی از خود بروز می داد و شوق برمی انگیخت و در دیگران هم انگیزه ایجاد می کرد. یک نوع حاضر یراقی و حس همکاری ، همراه با شور و اشتیاق، شاد و پرنشاط، صمیمانه و شوخ و خاکی، در همکاران و در بچه ها ذوق برمی انگیخت و دلگرمی می آفرید و به ما می آموخت تا ازنگرانی ها ی خُرد و ریزی که به مَنیت ها واِگو(Ego)های شخصی هریک از ماارتباط می یافت ، به نفع کار مهمی که در حال انجام آن بودیم چشم پوشی کنیم!
نمایشنامه علی رغم گرفتاری هایی که غالباً نتیجهء شرایط دشوار غربت و مشکلاتِ عدیدهء افراد است، اجراء شد.در جشن نوروز سال 1365 در سالن Maison de la chimie که یکی از سالن های بزرگ و مجلل پاریس است. نزدیک به 1200 نفر آمدند و خیلی ها جا پیدا نکردند.ایستاده تماشا می کردند و چند روز بعد، برای یک هفته ، پشت سر هم درسالن «تئاتر دو پاری»، همراه با آفیش و بروشور جداگانه ،و این بار فقط با نام «انجمن تئاتر ایران» در پاریس هم اجرا شد و تعداد زیادی از ایرانیان از آن دیدار یا بازدید کردند!
ساعدی تقریباً در همهء اجرا ها حضور داشت و دو بار بزرگ علوی را که آن روز ها در پاریس مهمان او بود با خود به دیدن نمایشنامه آورد!
این نمایشنامه علی رغم شتابزدگی هایی که در تحریر و اجراء داشت ، هنوزهم مهم ترین و گویا ترین نمایشنامه ای ست که جهان هنر و فرهنگ را در برابر جهان ضد فرهنگ و ضد هنر به معرض نگاه و قضاوت تماشاگران می گذارد.
تحجّر مذهبی و واپس ماندگی ذهنی و روانی و فکری کارگزاران یک حکومت توتالیتر و ایدئولوژیک را عریان می کند و به زبان طعن و نیشخند، جهالتی را که در عرصه های متنوع سیاسی ، فکری، فرهنگی ـ هنری جامعهء ایران در حال گسترش بود و انقراض و انهدام نهادهای اجتماعی و فرهنگی جامعهء ایران را تدارک می دید ، به همگان نشان می دهد.
از این نمایشنامه یک ضبط تلویزیونی کاملاً متوسطی موجود است که خود ماجرای مفصلی دارد که شاید روزی به آن بپردازم.
این نمایشنامه به کوشش و دعوت منوچهر محجوبی ـ که یادش به خیر باد! ـ و دوستانش در لندن با حضور ساعدی فرصت اجراء یافت.(1)
باز گردم به اشتیاقی که ساعدی در ایجاد تحرّک فرهنگی داشت!
ساعدی برای شرکت در ایجاد یک جنبش فرهنگی بیش از همهء کسانی که من تا کنون شناخته ام علاقه داشت و شور و شوق نشان می داد.
او فارغ از بهانه جویی های رایج، بی هیچ عشوه گری و جلوه فروشی یا خودخواهی و خودنمایی پیشقدم بود. شوق نشان می داد و شوق برمی انگیخت.
توانایی و صمیمیتش را در طبَق ِ اخلاص می نهاد و اهل تبعید را به درافکندن طرحی نوبنیاد دعوت می کرد.
می خواست که ما ایرانیان کنده شده و پرتاب شده از وطن ، کاری کنیم کارستان!
یونانیان ِ دورهء سرهنگان را مثال می آورد. تئودراکیس را. ماریاکالاس را. و دیگر نویسندگان و هنرمندان این کشور را .
می خواست که ما ایرانیان ازآنها بیاموزیم. هنر و فرهنگ را شعار خود سازیم و آنچه را که در ایران در حال انهدام و سقوط بود نجات دهیم!
از قول رازی می گفت: « آن که فرهنگ نوَرَزد ، به چه ارزد؟ »
و می خواست که فرهنگیان ایرانی در دوران تبعید ، فرهنگ بورزند و در برابر نظام فرهنگ کُش و هنر ستیز استبداد اسلامی بایستند و از رسوا کردن توحّشی که بر ایران حاکم می شد از پا ننشینند!
و با ایستادگی در برابر نظام جهالت پا به میدان عمل نهند!
نظامی که برای تسلط بر ایران از همهء عوامل ذهنی و عینی مشروعیت ، از جمله سوء تفاهم سیاسی و ایدئولوژیکِ چپِ جهانی ـ چه در شرق و چه در غرب ـ برخوردار بود و بخش مهمی از گروه های «چپ» و «شبه چپِ» ایران را هم به «خطّ امام» لغزانده و به دنبال رهبر دروغزن و مرتجع سیاسی ـ مذهبی خود کشانیده بود و همراه با ملت ایران ، وی را به سقوطی ندامتبار وخوفناک هدایت می کرد!
ساعدی می گفت:
«ما از مهاجران فرهنگی دوران صفویه کمتر نیستیم! آنها در هند ، مکتبِ اکبرشاه را پی نهادند. ما باید چراغ هنر و ادبیات و فرهنگ ایران را در خارج از کشور روشن نگاه داریم و بر جریانات فکری ، فرهنگی و سیاسی داخل ایران تأثیر بگذاریم و به سهم خود شرایط نجات ملت ایران را از فاجعهء حکومت توتالیتر دینی فراهم بیاوریم.»
تبعید برای او با مهاجرت فرق داشت.او می گفت : «هنرمند تبعیدی دو بار مسئولیت دارد : یک بار از این بابت که به اجبار از کشور خود دور شده است . دوم آن که دست او برای مقاومت و اعتراض و مقابله باز تر است. ما نباید از پا بنشینیم!»
این بود آنچه او مکرراً می گفت و می نوشت! اما به گفتار تنها اکتفا نمی کرد. کمر همت می بست. قدم به میان می نهاد و اهل هنر و قلم را دعوت به میدان می کرد.
با شور خود حرکت و با حرکت خود شور می آفرید! (2)
بعد از نمایشنامه «اتللو در سرزمین عجایب» ، ساعدی نمایشنامهء «پرده داران آینه افروز » را نوشت.(این هردو نمایشنامه همراه با هم به همت خانم بدری ساعدی در پاریس به چاپ رسیده است.)
موضوع نمایشنامهء «پرده داران آینه افروز» اعتراض به حنگ و مشخصاً ضدیت با جنگ ایران و عراق بود که ملایان به قیمت کشتارهای ملیونی فرزندان این آب و خاک و ویرانی سرزمین ما ، در پی گیری و تداوم آن مصرّانه پافشاری می کردند!و تا جام زهر ننوشیدند از تداوم ِ آن دست نکشیدند!
این موضوع باب طبع آنها که هنوز عینک ایدئولوژیک و سیاسی آن روز هاشان را همچنان بر چشم داشتند ، نبود! چرا که « شعارضدیت با جنگ» را در انحصار گروه خاص یا هم سو با سیاست های جمع خاصی می شمردند. نیامدند و «انجمن» خود را هم نیاوردند!
ساعدی خود آستین بالا زد. قرار شد که نمایشنامه زیر نظر خودش و با همکاری خودش در میزانسن و به بازی و مسؤلیت من و شرکت چند تن از دوستان هنرمند اجرا شود!
یک پردهء عظیم 60 متری به قلم دوست هنرمند و همشهری ساعدی ، بهرام عمو اغلی روی پرده نقش بست. نقش و طرح های رئالیستی ، بسیار هنرمندانه متأثر از واقعیت دردناک و خانمان سوز جنگ و صحنه های دلخراشی که در آن مردم ایران قربانی اصرار و سماجتِ بلاهتبار و خائنانهء آخوند ها در ادامهء جنگ باعراق شده بودند!
تمرینات را شروع کردیم. در زیرزمین . همانجا که اتللو را تمرین کرده بودیم. یک هفته، هرروز سر تمرین می آمد. آن روز ها ساعدی مدام به فکر اجرای این نمایشنامه بود. از بازار کهنه فروشان پاریس عصا خریده بود برای «مرشد استاد برزو» و «استاد غلامحسین غول بچه». و خود این عصا را در خانه به دست می گرفت ، می چرخاند ، و برای چشم های خود که آن روز ها از کم سو شدنش گله های پر کنایه و طنزی داشت ، شعر رودکی را می خواند:
«عصا بیار که وقتِ عصا و انبان بود !»
موتور کوچکی برای چرخاندن پردهء 60 متری به حول یک محور پیدا کرده و خریده بود.
می خواست با دنیا کشتی بگیرد!
روز های سخت فرا رسیده بودند و ساعدی تصنیف ها و متل هایی را می خواند که از فراق حکایت داشتند و یادآور سرود های واپسین بودند:
قلم و دوات
گشنهء لات
به خدا دلم می سوزه برات!
یا
با صدهزار کس تنهایی
بی صدهزار کس تنهایی
ومی گفت :
«می خواهیم اندکی وفات بفرمائیم!»
وادامه می داد:
«ساعدی مُرد ، گور او گُم باد!
لانهء مار و مور و کژدم باد!»
من ناگزیر بودم که به مسافرتی 10 روزه بروم. تمرین ها متوقف شدند و قرار شد بعد از بازگشت من تمرینات را از سر بگیر یم.
وقتی که برگشتم دیدارم با ساعدی در بیمارستان بود. دو سه ساعتی بعد از انتقال او!
****
این روز ها هفتادمین زادروز ساعدی بودو 21 نوامبر گذشته 20 سال از مرگ او گذشت.
اکنون ببینیم بر کشور او چه رفته و در سطح جامعهء روشنفکری بر اهل قلم چه می گذرد:
سیرجانی ، میرعلایی ، مختاری ، پوینده و غفار حسینی و زالزاده و دکتر تفضلی و مجید شریف و خیلی کسان دیگر را ربوده و کشته اند!
یکی را با طناب خفه کرده اند. دیگری را زیر ماشین له کرده اند یا شیاف پتاسیم استعمال کرده ، به سکته واداشته اند.
گلشیری دق مرگ شده، شاملو از میانه رفته، جمعی مرده اند به مرگ طبیعی یا غیر طبیعی یا سانحه یا کِبَرِ سن یا صِغَرِ روزگار، یا کلاغپر شده اند یا در صفِ ارزاق گم شده اند!
عدهء زیادی هم در این ده سال اخیر کشور را ترک گفته اندو شتر تبعید یا ترک شرمسارانهء دیاردر خانهء آنها هم خفته و در «سوق» و «کوی بزازان» و «اهل بخیه» نیز برخی خیاط ها در کوزه افتاده اند و بلیطِ مهاجرت خریده اند!
جمعی هم در ایران مانده اند و بر«کرسی افتخار» غَلط های جانانه می زنند، می بُرّند و می دوزند. بعضی ها هم مثل «منطق دان ِ» یونسکو به جمع کرگدن ها پیوسته اند و از نشئهء ریاست سرخودی مقام «روشنفکری» و«هنرمندی» و «نابغگی دوران ِ خویش» سرخوش اند و حالی می کنند!
ببینید چه می گویند:
سینماگری نام یافته و افتخار کسب کرده ، نامهء عاشقانه به یک متحجّر آلت دستِ مفلوکی مثلِ احمدی نژاد می نویسد و به شیوهء بسیار سطح پایین و مبتذلی دون شأن اهل هنر ، دل او را به دست می آورد و از او عذر می خواهد که علی رغمِ عشقی که به وی دارد،«رأی خود را به رفسنجانی خواهد داد»!
درست هنگامی که نویسندهء عدالت خواه و آزاده ای مثل گنجی در اعتصاب غذای دو ماههء خود قطره قطره آب می شود ،نویسندهء جاه مند و صاحب نامی می نشیند در مصاحبه با روزنامه های رسمی کشور به عنوان «چهرهء شاخص روشنفکری» و اهل قلم ایران از دخالت در امور سیاسی توبه می کند و از «اقدامات» و «زیاده خواهی» های گذشتهء خود عذر می خواهد و جامعهء روشنفکری و اهل قلم را داهیانه و قائدانه نصیحت می کند که از اعتراض و دخالت در امور سیاسی کشور دست بردارند و «این امور را به احزاب واگذارند». و قول می دهد که از این پس«خیامی» عمل خواهد کرد!یعنی به «اندیشه های والا و جهانشمول» (Universel) و نیز به «شکوفایی نبوغ و استعدادِ خود» خواهد پرداخت و به امورات دنیوی کاری نخواهد داشت . و کسی نیست که از آن پائین ها سری بلند کند و از نویسندهء نامدار بپرسد: اگر خیام غم ِ جهان نداشت و با سیاهی و ظلمت روزگار خود پنجه نمی افکند؛ پس چگونه بود که رباعی هایش در زمان خودش و به نام خودش انتشار نیافت و چگونه بود که دو سه قرن پس از مرگ وی، از این جُنگ و آن تذکره یا لابلای خطوطِ ردّیه هایی که متشرّعین بر ضدّ او نوشته بودند ، تعدادی از رباعیاتش پیدا و جمع آوری شد؟ و علت چه بود که او را به گورستان ِ مسلمین راه ندادند و به قول نظامی عروضی دوستداران و بازماندگانِ او بر آن شدند تا وی را در باغچهء خانهء خودش به خاک بسپارند : زیر درخت هایی که هر بهار گل افشان میکرد؟!
نویسنده و شاعر دیگری که نشان «شوالیهء ادب» از دولت فرانسه نیزگرفته ـ بی آن که کلمه ای فرانسه بداند!ـ با خبرگزاری جمهوری اسلامی مصاحبه و مصافحه می کند و در بارهء «ادبیاتِ عاشورایی» داد سخن می دهد!
راستی بر ما چه رفته است؟
شاید پاسخ این سؤال در حرف های تکان دهندهء یک نویسندهء شرافتمند ایرانی نهفته باشد که در نشستی در پاریس ، راجع به اوضاع ادبی و فرهنگی ایران سخن می گفت:
وقتی از علی اشرف درویشیان سؤال شد که :
«چرا نویسنده ای چنین صاحب نام چنان رفتاری دارد؟»
در پاسخ با تلخی و صمیمیتی که خاص این نویسندهء شریف شهرستانی ست پاسخ داد: (نقل به مضمون است و نه عین عبارات ایشان.)
«او دوست قدیمی من است! من چه بگویم؟ این نظام سعی می کند نویسندگان را به اشکال گوناگون بخرد! می خواهد برای صنف نویسندگان بیمه و بازنشستگی درست کند. می خواهند رتبه های اداری بدهند. عنوان می بخشند. شایع است که می خواهند تیتر دکترا به بعضی نویسندگان و هنرمندان اعطا کنند!»
بله ! این است چنبرهء شومی که اهل قلم و هنر در آن به چرخ درآمده اند و این است آن هم نوایی ِ سازهای موحش و موهنی که بسیاری از اهل قلم و هنر را اینگونه به رقص درآورده است و به آن حدّ از حقارتِ نفس درغلطانده است که برای انتخاب موجودی مثل رفسنجانی امضاء جمع آوری می کنند! و نام و آبروی مقام ِ قلم ومنزلت ِروشنفکری را در بورس بازار رأی کشی ها و رأی خری ها ورأی خوری ها و رأی بازی های مافیای سیاهکارِحکومتگر به کار می اندازند تا لابد به قول خودشان «خیامی» عمل کرده باشند!
ظاهراً بازار انواع سخنرانی ها و شعر و قصه خوانی ها و کنگره ها و سمینار ها پر رونق است و همهء آنها را «بر و بچه های خودی » اداره می کنند و البته با بهره گیری های «بهینه» از دانشمندان و پژوهشگران و اندیشه ورزان و هنرمندان و نویسندگان و شاعران « نه خودی» یا «نخودی» یا بهتر بگوئیم برای کنترل وهدایت آنها یا شاید برای «حفاظت یا حراست» آنها ، تا خدای ناخواسته دستی از غیب بیرون نیاید و اتوبوس ِ حاملِ آنها را به درّه ای پرتاب نکند !
پیداست حق البوق سخنوران و حق النِغَم ِ«بلبلان چمن ِ حُسن» از صندوقخانهء «حاتم بخشی» و «رأفت» و «مهرورزی» های نظام نیز به انواع و اشکال ِ روش ها ،محفوظ و مصون ازچشم زخم «دشمنان اسلام عزیز» است!
در یک کلام رژیم آخوندی که به ظاهر یکی یکی همهء سنگر ها را با عقب راندن ارزش های انسانی و فرهنگی و اخلاقی تسخیر کرده است، اینک می خواهد گِرد «سفرهء خونینی»(به قول درویشیان) که با تکیه به پول نفت و گاز و ثروت ملی گسترده است، جامعهء روشنفکری را که به دلایل فکری و عقیدتی یا سوابق ِ حزبی و انواع ِ «دلایلِ وجیه المنظر» دیگر ، استعداد «خودی» شدن ندارند، «اهلی» کند و از منتقدین فرهنگی و اجتماعی و سیاسی ایران امروز یک «صنفِ رام شده » و بی خاصیت بسازد و آنان را به مشرب و مسلکی مشرف سازد که حضرت دولت آبادی آن را «مشرب خیامی» خوانده است و در حقیقت جز مشرب «اهلیت» و کُرنش در برابر نظام توتالیتر دینی ِ حاکم بر ایرانِ امروز نیست!
و ای بسا که شیرهء شوم و بدیُمنِ کوکنار، در این پروسهء جهنمی ِ «اهلی سازی ِ» اهل ادب و فرهنگ کارساز افتاده و در خدمت ِ خفّت بارِ «اسلام ِ عزیز» و «ولایتِ غدر» ، تیشه به ریشهء فرهنگ و جوانمردی و روشنفکری و شرافتِ اخلاقی ِ اهل درد می زند! افسوس!
حالا در چنین زمانهء کجمدار و روزگار «سازگار» ؛
در این هفتادمین سال تولد دکتر غلامحسین ساعدی ، آیا نمی باید بیش از پیش از مرگ این نویسندهء باوجدان ، انسان دوست و میهن پرستی که به هنگام ِ رفتن هنوز 50 سال تمام نداشت ، متأسف و متأثر باشیم؟
آیا شایسته نیست که سخنان وی را بار دیگر یادآور و گوشزد جامعهء نویسندگان ، هنرمندان و روشنفکران ایرانی سازیم که می گفت:
«در شرایط فعلی (و این شرایط فعلی به بی رحمانه ترین شکل ، پس از گذشت بیست سال ، همچنان فعلی ست.) هرکس که ساکت بنشیند من او نو محکوم می کنم! در دوران صفویه رفتند بیرون و مکتب اکبرشاه به وجود آمد. در زمان مشروطیت همیشه از بیرون چاپ می شد و نشر می شد و به داخل برده می شد. حرام باد برما اگر یک لحظه ساکت بنشینیم!»
حقیقتاً یادش گرامی باد ! خاصه در این دوران که سکُه های قلب رواجی دارند و بسیاری از «منطق دان ها » به کرگدنی خو کرده اند ، و در چنین روزگاری ست که بیش از همیشه به وجود امثال او نیازمندیم تا حدّ اقل دل خوش داریم که در زمانه ای زیسته ایم که انسان ها و شاعران و نویسندگان و هنرمندانی باوجدان و پایبند به شرافت اخلاقی می زیسته اند. نویسندگان و هنرمندانی که قلم یا تصویر و رنگ را برخی ِقدرت جهل نساختند و نمی سازند!
خلاصه کنم :
ساعدی «اینجا» یی نبود.
با خیابان «شانزه لیزه» یا به قول خودش «شانزِ غیر لیزه» میانه ای نداشت.
برای او تقاضای «دو دُمی» (demis deux یعنی دو عدد لیوان آب جو) از گارسُن کافه های پاریس ، سهل تر از خواستن اَن (un) یعنی یک لیوان بود. چون deux را می شناخت و می دانست که همان عدد 2 است و اَن (یعنی 1 به زبان فرانسه) برای او یادآور پلیدی حاکم بر ایران بود!
از غُربت غرب فقط سلام پاسبان هایش را می پسندید. هنگامی که آدرسی را از پاسبان ها می پرسید و ادب رسمی پاسبان ها را می دید که به پُرسندگان سلام نظامی می دادند، ذوق می کرد و به همراهان می گفت:
«خوبی اینجا این است که پاسبان ها به ما سلام می کنند در حالیکه در کشور خودمان همیشه از پاسبان ها کتک می خوردیم!»
ساعدی به طولانی بودن دوران غربت یقین داشت اما می خواست با تلاش در ایجاد یک جنبش فرهنگی و هنری در میان ایرانیان، این دوران و راه بازگشت به وطن را کوتاه تر سازد!
می گفت:
«من همیشه به بازگشت امیدوارم و اگر این امید نبود، به زندگی خود ادامه نمی دادم. »!
ساعدی تنها مردِ حرف و سخن نبود و حرکت و قدم را پشتوانهء سخن و قلم می خواست و می کرد.
ساعدی اهل نِق زدن نبود. آنقدر خودخواهی نداشت که برای گریختن از احساس مسئولیت و رو نهان کردن از وجدان ِ روشنفکری خود، به بهانه های جور و واجور پناه ببرد.
ساعدی انسان بود ـ و نویسنده شدن بسیار آسان تر از انسان شدن است ـ انسانی از آن گونه که من آن گونه بودن را برای همهء اهل قلم و اندیشه و هنر در کشورم و در جهان آرزو دارم!
ساعدی از بسیاری از آن ها که «در عاشقی داو تمامی می زنند!» عاشق تر و تمام تر بود. و این نسبتِ «ناتمامی» که اخیراً ، یک نویسندهء نامی طی مراسمی در تهران به ساعدی داده و چنان که راویان اینترنتی گزارش داده اند خود را در آخرین لحظات به مجلس و پشت میکروفون رسانده تا ساعدی را از نوازش های روشنفکرانه وملامت های نبوغ آسا و پیمبرانهء خود برخوردار سازد ، درخورد هر «نویسندهء صاحب مقام» و «وجیه الاُمهّ» و هنرمند «مدال برده» و جایزه گرفته ای باشد ، به طور قطع درخورد وجود و شخصیت ساعدی نیست.
و بیان ِعباراتی ازاین نوع که : «ساعدی را هول کردند! » و «فراری دادند!» ، اگر از «فراموشی» یا «لاپوشانی» و «ایز گم کردن» ها نگویند،ازسلامتِ روشنفکری گوینده حکایتی نمی کنند!
ساعدی برای قلم و دواتِ خود تأسف می خورد و به حال او دل می سوزاند.
می خواست اندکی وفات کند!
اندکی ، فقط اندکی وفات کرد و چه باک ،
که بسیاری زسیت
و بسیاری خواهد زیست !
هفتادمین سال تولدش بر او مبارک باد !
محمد جلالی چیمه (م. سحر)
لندن 22/1/2006
یادداشت ها :
(1) ــ در این نوار ضبط شدهء تلویزیونی، متأسفانه به واسطهء تغییرات و جابه جایی بازیگران ، تا حد زیادی سطح اجرا اُفت کرده بود و نسبت به اجرای پاریس کیفیت بسیار نازل تری داشت! این ضبط تلویزیونی که در لندن انجام یافت، اگرچه بیانگر کیفیت واقعی اجرای اصلی این نمایشنامه نیست، با اینهمه سندی ست که برجای مانده و ظاهراً هنوزهم جزء نوار هایی ست که مکرراً از تلویزیون های ایرانی موجود درخارج ازایران پخش وتوزیع می شود و گویا ازنوارهای مورد توجه دوستداران است.
بد نیست بگویم که نوارتلویزیونی این نمایشنامه که یک هفته پس از مرگ ساعدی به پاریس رسید، هنوز پس از 20 سال به دست من که مسئول و مدیر تدارکات و بازیگر نقش اصلی آن با نام محمد پگاه بودم نرسیده است. و برای دیدن نیز این نوار را ازدوستی به قرض گرفتم!
و اینهم اشارتی بود مر عاقلان را به جهتِ درکِ وضعیت تراژیک اهل هنر در تبعید!
(2) ــ برای نمونه برادران بدری را یادآوری می کنم . جوان بودند. از یک خانوادهء کارگری جنوب به خارج پرتاب شده بودند. دوستدار تئاتر بودند و علاقمند به ساعدی!
ساعدی که رفت به واسطهء عشق و انگیزه ای که در آنها ایجاد شده بود در نرماندی به آموختن و به کار تئاتر پرداختند. «گروه تئاتر ساعدی» را در شهر کان درست کردند و اجراء نمایش های کودکان را در برنامهء کار خود قرار دادند . از آثار صمد بهرنگی ، از شاملو ، از خیام و مولوی و از نویسندگان دیگر ایرانی ، نمایشنامه هایی برای کودکان تنظیم کردند و به اجراء درآوردند.
امروز «گروه تئاتر ساعدی» در شهر های مختلف نرماندی یکی از شناخته شده ترین گروه های تئاتر کودکان است. و بسیاری از کودکان و نوجوانان فرانسوی ، در این منطقه از طریق قصه های ایرانی ، و نمایشنامه هایی که برادران بدری اجراء می کنند، با فرهنگ ایرانی آشنا شده اند.
این نمونه ای ست از آن احساس و انرژی مثبتی که ساعدی به سائقهء شخصیت ، صمیمیت ، تواضع ، دوستی و توانایی های دیگر خود در جوانان و اهل ذوق برمی انگیخت!
بعدالتحریر:
همه نقل قولها ، جز آنچه که با اعتماد به حافظهء خود نقل کرده ام ، از: «الفبای شمارهء 7» با آثاری منتشر نشده از دکتر غلامحسین ساعدی (گوهر مراد) است که در پائیز 1365در پاریس به کوشش خانم بدری ساعدی چاپ شده و نیز از ویژه نامه ای به نام «ساعدی به روایت ساعدی» که در نوامبر 1995 در پاریس به مناسبت دهمین سالگرد خاموشی دکتر ساعدی از سوی کانون نویسندگان ایران (در تبعید ) انتشار یافته است.
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان