وحید وحیدی مطلق- عضو فدراسیون جهانی آینده پژوهی- تهران
خضر عباس عطوان - دانشکده علوم سیاسی، دانشگاه النهرین- بغداد
سپتامبر 2010
این مقاله کوششی است در جهت شناساندن موضوعی که هنوز آنچنان که باید و شاید در نظریه پردازی های دانشمندان، متخصصان، و دانشجویان در دانشگاه ها و مراکز مطالعاتی و پژوهشی جدی گرفته نمی شود علی رغم اینکه مدتی طولانی از آغاز چارچوب بندی مفهومی و نظریه پردازی در حوزه آینده پژوهی گذشته است. هدف این مقاله تلاش در جهت افزایش دانش و کمک فکری به کسانی است که در فکر ساخت آینده هستند. ما می خواهیم و قصد آن داریم که از طریق این نوشتار نغمه جدیدی به بحث های دانشگاهی در جهان عرب اضافه کنیم که عنوانش آینده پژوهی است.
ما در عصری زندگی می کنیم که مهم ترین ویژگی اش سرعت تحولات است. واقعیتی که در شاخص های مختلف همچون سرعت جابجائی انسان ها، اطلاعات، و دارائی ها منعکس شده و مشهود است. از این رو برای درک و فهم و نیز ارزیابی تحولات و حوادث محیط اطراف خود به ساز و کارهای نوین نیازمندیم. ویژگی دوم عصر کنونی تغییر است. تغییر در این زمانه چیزی ثابت است که هیچ گریزی از آن نیست چرا که به جزئی لاینفک از زندگی اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و حتی بین المللی تبدیل شده است. تغییر در شرایط سرعت بالا که جوامع انسانی در آن زندگی می کنند ما را در موقعیت زندگی باز در برابر احتمالات فراوان قرار می دهد و از این رو تفکر ما به جهت های مختلف واگرا می شود. هر روز این موضوع روشن تر می شود که می شود آینده را ساخت به شرط آن که قدرت و اراده چنین کاری را داشته باشیم. البته چنین کاری در عین حال بسیار دشوار است چه از جهت درک سرعت تغییرات و تحولات و چه از جهت پیوستن به یک رقابت سخت و نفس گیر جهانی برای کسب برتری و رهبری تحولات. و این به نوبه خود اهمیت مضاعف آینده پژوهی را نشان می دهد زیرا تصمیم های امروز در حوزه های گوناگون بویژه حوزه های سیاسی، اقتصادی، و فرهنگی آینده ما را می سازد.
چنین به نظر می رسد که در نتیجه افزایش سرعت و تغییر در زندگی فردی و اجتماعی هیچ چیزی ثبات نخواهد داشت و ناچاریم در این شرایط طوفانی و بی ثبات در مسیری توام با احتیاط و مراقبت حرکت کنیم. امکان ندارد که بتوانیم چهره ثابت و روشن از جهان در ذهن داشته و برای خود، خانواده، و جامعه خود طرح یا برنامه ای هوشمندانه تدوین کنیم. هر یک از تحولات فنآوری موجب تغییری ملموس در اقتصاد، سیاست، و جامعه بوده و متغیرهای دیگری را تحت تاثیر قرار می دهد. وضع به گونه ای است که زندگی بیش از پیش جلوه ای پیچیده و بغرنج به خود می گیرد و دانستن اینکه سال بعد قرار است چه اتفاقی بیافتد روز به روز دشوار تر می شود، چه رسد به اینکه در دهه های آینده چه خواهد رخ داد. بنابراین با نگاه به پیشرفت های پژوهش های علمی جدید و فنآوری های پیشرفته نوین که به شکلی شگفت انگیز و غافل گیر کننده در برابر چشمان ما رخ می دهند باید اعتراف کرد که تاثیر این تغییرات در عناصر حرکت های اجتماعی متعدد، گوناگون، قوی است و بویژه نمی توان این تاثیرات را در حوزه اقتصادی و سیاسی انکار کرد. به بیان دیگر باور نادرست به این گفته قدیمی که آینده همچون گذشته خواهد بود نه تنها نفعی به ما نمی رساند بلکه ما را در مواجهه با جهانی که در آن پیچیدگی ها به شدت رو به افزایش و از سوی دیگر نیاز مبرمی به شناسائی فرصت ها و چالش ها وجود دارد بی دفاع و ناآماده می گذارد.
آینده پژوهی به عنوان یک رشته دانشگاهی جدید در اواسط قرن بیستم در غرب ایجاد شد و هدف آن کاهش نگرانی ها و دغدغه های دولتمردان و مردم نسبت به آینده شان از طریق روشن ساختن امکان، ضرورت، و کیفیت تفکر و تدبر درباره آینده بود. ترسیم نقشه راه آنگونه که امروزه در بعضی از محافل سیاسی رایج شده است خود یکی از نتایج بارز اجرای پروژه های آینده پژوهی در غرب بوده است. آینده در این چارچوب فکری جدید عبارت است از همه یا بعضی از آنچه که در سال های آینده اتفاق می افتد و شامل آینده کوتاه مدت (کمتر از 5 سال) آینده میان مدت ( بین 5 الی 25 سال) آینده درازمدت ( بین 25 الی 50 سال) و آینده بسیار دور ( بیش از 50 سال) می شود. افق زمانی مد نظر مطالعه و تحقیق، مهم ترین نقطه تمایز آینده پژوهان از دیگر تحلیل گران و پژوهشگران است چرا که افق زمانی در نظر آنها سقفی است که می تواند خیلی بیشتر باز و سیال باشد در حالیکه در پروژه های برنامه ریزی عادی بویژه در بورس های مالی و شرکت های بازرگانی منظور از آینده حداکثر یک سال (مالی) بعد است. تقریبا همه تحلیل گران و برنامه ریزان برای تهیه گزارش های خود درباره درآمد، هزینه ها، و سودآوری به همین افق یا حتی کمتر محدود می مانند. حتی در پروژه های توسعه و تامین اعتبار طرح های زیر بنائی حداکثر از افق پنج سال آینده صحبت می شود. اما آینده پژوهان به افق های دور تر یعنی دهه ها و حتی قرن های آینده فکر کرده و اهمیت می دهند.
شایان ذکر است که تحلیل گران و کارشناسان حوزه آینده پژوهی اکثرا دانشمندانی سکولار هستند واز تفکر استقرائی، تصویر سازی منضبط، نگرش علمی، و تفسیرهای با روش شناسی روشن دانشگاهی در بحث ها و آثار خود بهره می برند. به همین دلیل حوزه کار و تخصص آنها از کارهایی مانند رمالی، کف بینی، ستاره شناسی، غیب گوئی، و تعبیر خواب و رویا و موارد مشابه در علوم غریبه یا دینی یا شبیه آن بسیار دور است.
آینده پژوهان، هنگام شروع، توجه پژوهشگران اجتماعی و فعالین سیاسی را به این موضوع جلب می کنند که آینده مفرد و یگانه نیست بلکه متعدد و جمع است و همچنین پیش از وقوع، تعیین قطعی آینده میسر نیست. از این رو مثلا نمی توان گفت که آینده فلان موضوع دقیقا و قطعا چه خواهد شد. به بیان دیگر درخواست ارائه پیش بینی دقیق از یک آینده پژوه حرفه ای بی معنی است. آنطور که در اکثر محافل آینده پژوهی ملاحظه می شود آنها تقدیر و جبر را کاملا نفی کرده و بر این تاکید دارند که باید درباره آینده ها بحث کرد و نه یک آینده، چرا که تصمیم واقدام انسان نقش بزرگی در ساخت آینده ایفاء می کند. ما به عنوان انسان می توانیم با اتکاء به عقل و فکر و تخیل خود دایره آینده ها را اکتشاف کرده تا موارد منفی را پیش از موقع حس کرده و از آنها پرهیز کنیم و همچنین موارد مثبت را در همه آینده ها پیشاپیش شناسائی کنیم و سپس دست در دست یکدیگر آنچه را که مطابق امید و آرزویمان است طراحی کرده و واقعیت جامعه خود را با اراده قلبی بسازیم. شکی نیست که اگر اهمیتی برای آینده خود قائل نباشیم دیگران به آن اهمیت داده و آن را به گونه دلخواه خود مشخص ساخته و مطابق میل خود می سازند. زندگی انسانی محکوم به کمبود فرصت ها و منابع است و چنین کشمکشی بخشی از زندگی است.
آینده هایی که می توان آنها را رصد کرد در چهار نوع یا چهار دایره به شرح ذیل قرار می گیرند:
دایره اول بزرگ ترین است و دایره ممکنات نامیده می شود. این دایره در بر گیرنده همه آنچیزی است که در تصور و تخیل انسان می گنجد صرف نظر از اینکه چقدر با آنچه که امروزه معقول نامیده می شود انطباق دارد یا نه. مثلا می توان تصور کرد که روزی اقتصاد افریقا ( اعم از قاره ای یا بعضی از کشورهای آن) از اقتصاد کنونی اروپا قوی تر باشد. اما با توجه به وضع کنونی این دو قاره و درک ما از قوانین سیستم های اجتماعی و اقتصادی و اطلاعات موجود و مرتبط با رشد و توسعه چنین آینده ای نامعقول است یا به بیان دیگر کسی آن را باور نمی کند.
دایره دوم درون دایره اول واقع و جزئی از آن است. یعنی دایره ای نسبتا کوچک تر که معقولات نامیده می شود. در دایره ممکنات وجود بعضی تناقض ها با قوانین حاکم در سیستم ها و اطلاعات موجود در حوزه های سیاسی، اقتصادی، فنی و غیره اشکالی ندارد اما در دایره معقولات به هیچ عنوان وجود تناقض بین محتوای این دایره از آینده ها از یک سو و فهم کنونی ما از قوانین و اطلاعات موجود از سوی دیگر پذیرفته نیست. مثلا بروز یک مناقشه یا جنگ بین قدرت های بزرگ اروپا در آینده امری ممکن (قابل تصور) و معقول (قابل باور) است بویژه در پرتو توجه به تاریخ جنگ های اروپا در سده های اخیر. اما به هر حال این سناریوی معقول غیر محتمل است بویژه اگر تاسیس اتحادیه اروپا در دوره اخیر و ظاهر آشتی بزرگ و از بین رفتن دشمنی های دیرینه را مد نظر قرار دهیم.
پس همانطور که انتظار می رود بعد از ممکنات و معقولات نوبت کوچک ترین دایره می رسد یعنی دایره محتملات که شامل اتفاقاتی می شود که رخداد آنها بسیار نزدیک است. معمولا یک آینده محتمل آینده ای است که در پس آن شاخص های کمی قوی وجود داشته و می توان آن را چهره ای دیگر از استمرار روندهای کنونی و مسیر مورد انتظار آنها در آینده دانست. دو نمونه بارز آینده های محتمل عبارتند از افزایش نسبت مشارکت زنان در فرآیند سیاسی و حکومت داری که بر حسب اطلاعات موجود یعنی درصد کل نمایندگان زن یا اعضای کابینه در کشورهای مختلف جهان طی سال های گذشته روند افزایشی داشته است. دیگر آینده محتمل شاخص جهانی نشانگر تعداد زنان قربانی شده در مناطقی است که درگیری های مسلحانه و قومیتی و مذهبی در آنها رخ می دهد.
آخرین دایره در بین دایره های آینده ها مرجحات نامیده می شود. برای فهم این دایره که آینده های مطلوب را در خود جای داده است باید ارزش های خود را بشناسیم و بدانیم که چه آینده ای در نظر ما کمابیش مطلوب و زیبا است. بر این اساس باید گفت که دایره مرجحات در حالت کلی متشکل از مولفه هایی از همه دایره های سه گانه قبلی است اما از آنها کاملا متمایز است زیرا بین آنها قرار گرفته و مرزهای آنها را قطع می کند. در حالت کلی بخشی از آینده های مطلوب در دایره ممکنات، بخشی از آن در دایره معقولات، و بخشی از آن در دایره محتملات قرار می گیرد. البته مواردی هم هستند که دایره مرجحات عبارت است از دایره ممکنات بدون معقولات ( یعنی آینده ای مطلوب و ممکنی که معقول و طبیعتا محتمل نیست) یا اینکه دایره مرجحات با مجموعه یا دایره معقولات بدون محتملات منطبق است (یعنی آینده ای مطلوب و معقول اما غیر محتمل). در موارد نادری هم دایره مرجحات دقیقا همان دایره محتملات است یعنی هر آنچه که مطلوب ماست محتمل نیز است (آینده ای مطلوب و محتمل).
به هر صورت، آینده پژوهان حرفه ای می کوشند که اولا هر سه دایره ممکنات، معقولات، و محتملات را به اندازه خوبی اکتشاف کرده و دوما جایگاه دایره مرجحات (یعنی دایره چهارم) را در بین آنها تعیین کنند تا بدین ترتیب خود و جامعه را به سمت اجماع درباره درک آینده ها و شناخت روش های نگاشت و ساخت آینده مطلوب و پرهیز از آینده بد و نامطلوب کمک کنند. به بیان دیگر، از طریق پروژه ها و فرآیندهای آینده پژوهی تلاش می کنیم که به اهداف مشخص و روشنی دست یابیم. نخست گسترش دایره ممکنات تا جایی که می توانیم. دوم افزایش احتمال آینده های معقول (باور کردنی) و مطلوب. و سوم کاهش احتمال آینده های معقول و نامطلوب.
از زمان آغاز توجه فراوان و عمیق به آینده پژوهی در مراکز برنامه ریزی استراتژیک و اندیشکده ها گرایش ها یا مکاتب گوناگون دارای فرض ها و روش های متمایز به سرعت شکل گرفتند. مهم ترین این گرایش ها عبارتند از گرایش تجربی، گرایش انتقادی، گرایش فرهنگی – تمدنی، و گرایش مشارکت همگانی. برای روشن ساختن شالوده هایی که محققان هر یک از این گرایش در حوزه آینده پژوهی از آن بهره می برند، ویژگی های مهم هر یک از این گرایش ها را در زیر بیان می کنیم:
1- گرایش تجربی: در این مدرسه گرایش اصلی به سمت شناسایی و کشف پیش بینی های مورد انتظار است. تمرکز اصلی آن بر کلان روندها بوده و برای کسب داده ها و اطلاعات کمی به سمت علوم تجربی گرایش داشته و می کوشد با پردازش اطلاعات از آنها استنتاج کند. ایالات متحده آمریکا محل تولد این گرایش علمی – تجربی بود. از طریق اجرای پروژه های مشاوره ای درباره آینده درازمدت یعنی آینده ای که شامل چند دهه می شود، بویژه در بخش های اطلاعاتی ونظامی، آینده پژوهی تجربی انجام شده است. سپس این گونه پژوهش ها به بخش های غیر نظامی و تجاری نیز سرایت کرد. در اکثر موارد این گرایش آینده پژوهی از مدل سازی ریاضی بویژه تحقیق در عملیات و علم آمار و احتمال و موارد مشابه استفاده فراوان می کند. بین این مدرسه و دایره محتملات رابطه قوی وجود دارد زیرا آینده پژوه تجربی می خواهد یا مایل است که به کمک استفاده از تحلیل های کمی و بانک های اطلاعاتی، و مدل های ریاضی، و رایانه ها، آینده محتمل را مشخص سازد. آینده پژوهی از جنس آینده های محتمل در مراکز و موسسات مختلفی انجام می شود که معروف ترین آنها “انجمن آینده جهان” WFSاست. مخاطب اکثر گزارش های این انجمن که در آنها روندها و شاخص های کلان و سناریوهای محتمل معرفی می شود عمدتا عامه مردم هستند و اکثر اعضای انجمن نیز فعالین و آینده پژوهان آمریکایی هستند.
2- گرایش انتقادی: محل نشو و نمای این مدرسه اروپاست و با گرایش تجربی از این جهت تفاوت دارد که می کوشد از فرض ها و ارزش های کلیدی در ذهن پژوهشگران پرده بر دارد. طبیعتا ادامه روندهای موجود را در بست نمی پذیرد و به همین دلیل ضمن کوچک دانستن آینده های محتمل به دایره های بزرگ تر از آن یعنی دایره های معقولات و ممکنات نگاه می کند تا بدین ترتیب آینده هایی به مراتب بهتر و مثبت تر را در معرض دید قرار دهد. بحث درباره آینده های از جنس مرجحات توسط نسل دیگری از آینده پژوهان در مراکز و موسسات مختلفی پیگیری می شود که شاخص ترین آنها “فدراسیون جهانی آینده پژوهی” WFSF نامیده می شود. اعضای این فدراسیون به نسبت انجمن آینده جهان کمتر است. اعضای این فدراسیون همگی از جمله پیشروان علم و هنر آینده پژوهی از کشورهای مختلف و دارای ملیت های مختلف هستند. آینده پژوهان متعلق به این مدرسه علاوه بر مدل سازی علمی و تحلیل های کمی همچنین به ابعاد و روش های کیفی توجه می کنند و می کوشند که طبقه خواص و عوام را به یک اندازه نسبت به پذیرش نقش کلیدی خود در نگاشت یا ساخت چشم انداز مثبت آینده از طریق آگاهی بخشی در رابطه با آینده تشویق کنند. کانون تمرکز این دسته از آینده پژوهان امیدبخشی و رهبری اقدام بویژه در جهت نجات کره زمین و حل مشکلات حاد آن مانند تغییرات آب و هوائی، آموزش، اشتغال و کارآفرینی، انرژی های نو و تجدید پذیر، توزیع غذا، آب و مسکن، صلح و آشتی و پرهیز از جنگ ، خشونت و کشتار است.
3- گرایش تمدنی – فرهنگی: در گرایش های قبلی یعنی تجربی و انتقادی عمدتا میراث تفکر غربی در بحث های علمی مشاهده می شود که یکی به سمت مطالعات کمی و دیگری به سمت مطالعات کیفی معطوف است. همه فرض ها، مدل ها، اصول، شالوده ها، و حتی ارزش هایی که بنیان آینده پژوهی را شکل می دهند از آثار متفکران غربی ناشی شده یا الهام گرفته اند. بنابراین هر دوی آنها کمابیش فاقد دیدگاه های غیر غربی هستند. مدرسه یا گرایش تمدنی با هدف پر کردن این فضای خالی بزرگ شکل گرفت و در واقع آلترناتیو یا گزینه ای بدیل است در برابر تفکر و زبان غالب غربی (اعم از ریشه آمریکایی یا ریشه اروپایی). در گرایش تمدنی، روش های فکری و زبانی با تمدن های مختلف انسانی به گفت و گو می نشیند. در این گرایش معمولا تفسیرها و دیدگاه های بدیع از جانب آینده پژوهان دارای فرهنگ و ریشه های غیر غربی عرضه می شوند. گاهی اوقات این دسته از آینده پژوهان شیوه ای افراطی را برگزیده و مثلا به نظرشان باید دایره معقولات را کوچک شمرد و از پلی عبور کرد که آینده پژوه را مستقیما به سمت دایره ممکنات و تصورات می برد.
4- گرایش مشارکت همگانی: نظرات مردم عادی در اکثر مدارس فکری آنقدر ارزش ندارد که منبع یا مرجعی برای پژوهش علمی باشد. ورود به بحث های آینده پژوهی برای مردم عادی یعنی افراد غیر نخبه یا فرهنگی، ممنوع است زیرا سطح این بحث های خیلی بالاست و نباید آن را به سطح فرهنگ کوچه و بازار تنزل داد. گرایش مشارکت همگانی در آینده پژوهی با هدف مخالفت با و بی اعتبار ساختن چنین اعتقادی ایجاد شد. استدلال اصلی این آینده پژوهان اینگونه است که بدون جلب مشارکت گسترده مردمی و بدون گنجاندن دیدگاه های افراد عادی و بویژه جلب اعتماد عموم مردم نسبت به نتایج آینده پژوهی از طریق مشارکت مستقیم و مداوم آنها نمی توان آینده زیباتر و بهتر را ساخت. بر همین اساس و به خاطر این دیدگاه متمایز این گرایش یا مدرسه آینده پژوهی معمولا روش های نوآورانه ای را برای تسهیل مشارکت گسترده همه ذی نفعان در بحث درباره آینده های یک موضوع یا بخش مشخص فراهم می سازد. این آینده پژوهان نشست ها و جلسات با حضور همگانی و از اقشار مختلف جامعه برگزار می کنند. در این نشست ها همه کسانی که از تصمیم های مرتبط با آینده متاثر می شوند حضور دارند از اساتید دانشگاه، تصمیم گیران، تحلیل گران، سرمایه داران، صاحبان شرکت ها گرفته تا مردم عادی صرف نظر از سطح اجتماعی مشاغل آنها و مدارک دانشگاهی آنها. در این نشست ها معمولا آینده پژوهان در نقش تسهیل گر کمک می کنند که دیدگاه های مختلف، متعدد و متنافر درباره همه دایره های ممکنات، معقولات، و محتملات فرصت بروز یافته و نهایتا آینده های مرجح و مطلوب از طریق گفت و گوهای قابل فهم و به زبان ساده مشخص شوند.
آنچه در بالا گفته شد توصیفی بود از گرایش های مختلف آینده پژوهی و تفاوت های آنها بر حسب روش ها و شیوه ها و فرض های بنیادین آنها. با این وجود می توان و بهتر است از همه این گرایش ها یا مدرسه ها به شکلی ترکیبی استفاده کرد تا آنچه را که معمولا از چشم افراد باهوش و متفکران برجسته درباره متغیرهای موثر در تحقق آینده پنهان می ماند آشکار ساخت. باید اذعان کرد که درب خانه آینده چند قفل شده است و کلیدهای گشودن آنها در دست یک نفر یا چند نفر نیست.
در پایان باید گفت که ما جهان اطراف خود را از طریق مدل ذهنی که در مغز ما جای گرفته است درک کرده و تفسیر می کنیم و ناخود آگاه ما بیشتر از خودآگاه ما به این مدل های ذهنی عادت کرده است. بحث با دیگران درباره آینده ها از طریق پژوهش های علمی، تحلیل های کمی و کیفی، و تصور منضبط، و نظریه های انتقادی و تمدنی تنها راهی است که منجر به شکل گیری مدل های ذهنی متعدد و نصب پنجره های مختلف در ذهن ما می شود. از درون همین پنجره ها و منافذ است که نور وارد اتاق شده و شناخت آینده قبل از وقوع میسر می شود. آینده پژوهی در عرصه های مختلف نظامی و غیر نظامی به موفقیت های چشمگیری دست یافته است و سزاوار است که روش های آن را یاد گرفته تا از آنها در زندگی فردی و اجتماعی خود استفاده کنیم. در عصر جدید انتخاب های فراوانی برای گرایش به سمت مدرسه های مختلف دارای روش ها و شیوه های متمایز برای شناخت دقیق تر و روشن تر وجود دارد. صرف نظر از اینکه گرایش ما به کدام سو است و منافع ما چه چیزی را اقتضاء می کند ضروری است که آینده پژوهی را یاد بگیریم و یاد بدهیم. علم و هنر آینده پژوهی گران بهاست و اگر توجه به آن را فراموش کنیم در دهه های آینده به ناچار باید با شگفتی های فراوان روبرو شویم زمانی که دیگر فرصت و زمانی برای تصمیم یا اقدام در جهت تحقق منافع و اهدافمان نخواهیم داشت. با تکیه بر عقل، تفکر، تخیل، و عزم می توانیم پیش از آنکه نامطلوب ها بر ما تحمیل شوند به حرکت در آمده و همچنین بیشترین بهره را از فرصت ها و مطلوب ها در جهت منافع خود ببریم.
منبع:
وحیدی مطلق، وحید. عباس عطوان، خضر. الدراسات المستقبلیة: المباني.. التیارات والفوائد. مجلة آراء حول الخليج. العدد 72. صص 76-79. تاريخ النشر: سبتمبر، 2010 ، الإمارات العربية المتحدة ، دبي:: مركز الخليج للأبحاث
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان