در مورد اینکه آیا آینده شناسی یک علم است یا نه، در بین صاحب نظران آینده نگر اختلاف نظر وجود دارد. از منظر فلسفه علم آینده شناسی اگر آینده شناسی را علم بنامیم، علمی همانند سایر علوم تجربی، در این صورت باید مشخص نمود که کدام واقعیت مبنای این علم است؟ واقعیتی که هنوز رخ نداده و نیامده، یا واقعیتی که وجود دارد؟ واقعیت نیامده که از نظر منطقیً نمی تواند مبنای هیچ علمی قرار گیرد و واقعیت موجود هم که سنخیتی با آینده ندارد. و اگر «علمی بودن» و «قابل شناخت بودن» آینده شناسی به رسمیت شناخته شود که در این صورت باید مشخص شود که وجه توصیفی، تبیینی و تجویزی این علم در کجاست.
این اختلاف نظرها و ابهامات، ناشی از شیوه تفکر سنتی است و به دلیل وجود حلقه های مفقوده ای است که این شیوه را در برابر فهم مسائل مدرن و ارائه راه حل های مناسب متزلزل می کند. از جمله این مسائل، پیش بینی و کشف آینده است. از این رو آینده شناسی نیز به دو شکل سنتی و مدرن قابل تعریف است. آنچه آینده شناسی کلاسیک را محدود می کند، واقعیت های استاتیک علم است. لذا عدم وجود پارادیمی مشخص برای بنانهادن فرمول های ثابت محاسبه آینده، موجب کتمان قدرت علم در نفوذ به آینده می شود.
در شیوه تفکر مدرن، مفروضات و مبنای علم آینده شناسی، الگوهای ثابت هستند نه واقعیت ها. چون واقعیت های آینده نسبت به واقعیت های موجود متغیر هستند، اما الگوی تغییرات و تحولات در بین آنها تقریباً ثابت است. بر همین اساس، روش تفکر تحلیلی و نشانه شناسی مدرن، اساس علم آینده شناسی مدرن قرار می گیرد. بنابراین نظریه های اندیشمندان سنتی در مورد آینده، هیچ گاه دقیق نبوده و تنها به بخشی از وضعیت و واقعیات آینده اشاره دارد که به برخی از آنها اشاره می شود.
● آینده نزدیک، آینده فرهنگی (هانتینگتونی)
خلاصه اندیشه ساموئل هانتینگتون، استاد دانشگاه هاروارد آمریکا که نظریه معروف «برخورد تمدنها» را ارائه کرده است، در مورد آینده از این قرار است:
۱) نقطه اصلی برخورد در جهان آینده نه ایدئولوژیکی است و نه اقتصادی، بلکه فرهنگی است و بین تمدنها صورت می گیرد، هر چند که دولت ملتها همچنان به عنوان نیرومندترین بازیگران عرصه بین الملل در درون تمدنها باقی خواهند ماند.
۲) حتی ممکن است در درون یک تمدن نزاعها و برخوردهایی هم پدید آید؛ ولی سرنوشت جهان را برخورد تمدنها تعیین خواهد کرد.
۳) جهان در حال کوچکتر شدن، کنش و واکنش بین ملتهای وابسته به تمدنهای مختلف در حال افزایش، و در نتیجه هوشیاری تمدنی و آگاهی به وجوه اختلاف بین تمدنها و وجوه اشتراک در درون هر تمدن در حال شدت یافتن است (خودآگاهی تمدنی).
۴) روندهای نوسازی اقتصادی و تحول اجتماعی در سراسر جهان، انسانها و دولتها را از هویت بومی شان جدا کرده است. امروزه در تمام ادیان حرکتهایی در جهت پرکردن خلا هویت صورت گرفته که «بنیادگرایی » نام گرفته اند و بیشتر اعضای فعال آنها را افراد جوان، تحصیل کرده، کارشناسان فنی از طبقه متوسط، و صنعتگران و تاجران تشکیل می دهند. (تجدید حیات دین که ملتها را به هم می پیوندد.)
۵) نقش دوگانه غرب، آگاهی تمدنی را شدت می بخشد. از یک سو غرب در اوج قدرت است و از سوی دیگر پدیده بازگشت به اصل خود و میل و اراده و منابع بیشتری برای شکل دادن به جهان به شیوه ای غیرغربی رشد می کند. امروزه بر عکس گذشته که نخبگان جوامع غیرغربی، غربزده و عامه مردم سنتی بودند، عامه مردم غربزده و نخبگان بومی و سنتی می شوند.
۶) مذهب و فرهنگ، هویت واقعی افراد را تشکیل داده می دهد و حل مسایل مربوط به آن از حل مسایل اقتصادی و سیاسی دشوارتر است و تمایزات مربوط به آن واقعی و غیر قابل تعویض یا معامله است.
۷) منطقه گرایی اقتصادی در حال رشد است و خود از ریشه هایی در یک تمدن مشترک ناشی شده و باعث تقویت خودآگاهی تمدنی می شود. ریشه های مشترک تمدنی در هر منطقه منجر به توسعه سریع روابط اقتصادی کشورهای آن منطقه می شود.
۸) برخورد تمدنها در دو سطح صورت می گیرد: در سطح خرد، گروههای نزدیک به هم (وابسته به تمدنهای متخالف) در امتداد خطوط گسل میان تمدنها، غالبا توسل به خشونت برای کنترل خاک و مهار یکدیگر، می جنگند. در سطح کلان، دولتهای وابسته به تمدنهای مختلف، برای کسب قدرت نسبی نظامی و اقتصادی با هم رقابت می کنند، برای کنترل نهادهای بین المللی و طرفهای ثالث دست به مبارزه می زنند، و بر اساس رقابت، ارزشهای خاص سیاسی و مذهبی خود را ترویج می کنند.
۹) تمدنهای کنفوسیوسی و اسلامی در حال ارتباط و همکاری با هم در برابر تمدن غرب (برای برخورد با منافع، ارزشها و قدرت آن) هستند. موضوعات همکاری و ارتباط ایندو با هم، سلاحهای هسته ای شیمیایی و بیولوژیکی، موشکهای بالستیک و ابزار پیشرفته پرتاب آنها، قابلیتهای راهبری و اطلاعاتی و دیگر امکانات الکترونیکی در این زمینه است و غرب می کوشد در قالب «کنترل تسلیحات » با آن مقابله کند. این امر احتمالا موجب درگیری بین غرب و چند کشور اسلامی کنفوسیوسی در آینده بسیار نزدیک خواهد شد.
۱۰) از نظر هانتینگتون، همچنانکه موفقیتهای اقتصادی منجر به گسترش فرهنگ غربی (خصوصا سکولاریزم یا دنیاگرایی) در سراسر جهان شد، کاهش قدرت غرب هم سبب عقب نشینی فرهنگ غربی خواهد شد و اشتباه محض است اگر تصور کنیم که چون کمونیسم شوروی سقوط کرد، پس غرب برای همیشه پیروز شده است.
● آینده دورتر، جهان در صد سال آینده
آنتونی گیدنز؛ جامعه شناس، نظریه پرداز و رئیس مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی لندن در دانشگاه لندن که بیشتر به خاطر نظریه «دنیای عنان گسیخته» شهرت دارد، معتقد است که حدود ۱۰۰ سال دیگر جهان احتمالاً بیش از حالا در کنترل ماست. او می گوید که ما الآن در حال تجربه نیروهای بسیار عظیمی هستیم که ما را از گذشته بیرون می رانند و داریم می آموزیم که چطور با این وضعیت کنار بیاییم. تصور من بر این است که صد سال دیگر سازمانها و نهادهای جدیدی خواهیم داشت، برای جهان چارچوب جدیدی خواهیم یافت و شک دارم که در پایان قرن دیگر دنیای ما یک دنیای عنان گسیخته باشد. من معتقدم که آنچه خواهیم داشت دنیایی است که در آن واحد هم فرو پاشیده تر و هم متحدتر از دنیای کنونی است. به طور مثال دولت های ملی را در نظر بگیرید؛ دولت های ملی از حدود ۵۰۰ سال پیش وجود داشته اند و تا ۱۰۰ سال دیگر هم به حیات خود ادامه خواهند داد، اما تصور می کنم که در آن زمان دولت های شهری هم در کنار دولت های ملی قرار گیرند. مثلاً هنگ کنگ را در نظر بگیرید. آنها روز به روز خودمختاری بیشتری به دست می آورند، اما در عین حال مناطق خود مختار دیگری هم به آنها می پیوندند. انواع جدیدی از سازمانهای فراملی روی کار خواهند آمد. به نظر من اتحادیه اروپا در این خصوص پیشگام است و انتظار می رود که ۱۰۰ سال دیگر انواع دیگری از اتحادیه های اروپایی موجودیت پیدا کنند و به فعالیت بپردازند.
گیدنز در مورد جغرافیای سیاسی صد سال دیگر می گوید: من فکر می کنم صد سال دیگر، خاطره جنگ میان ملت ها، یعنی آن نوع جنگی که ما با آن بزرگ شده ایم، خاطره ای بس دوردست خواهد بود. به اعتقاد من صد سال دیگر باز هم جنگ خواهیم داشت؛ اما این جنگ ها در تلاش برای مهار درگیری های محلی، برای حفاظت از مرزها و فائق آمدن بر اختلافات قومی محلی خواهد بود. فکر می کنم که جنگ سازمان یافته میان ملت ها به احتمال قوی به مسأله ای بدل خواهد شد که عمدتاً مربوط به گذشته است و این امر قدم بزرگی به سوی انسانیت خواهد بود.
گیدنز در مورد شاخص های برتری ملل آینده معتقد است که آنچه روی خواهد داد آن است که اکثر شاخص هایی را که ما به ملت ها ربط داد ایم، دیگر مرتبط با ملت ها یا گروه های ملی نخواهند بود. به طور مثال تصور نمی کنم که قدرت اقتصادی در تعیین گروه های ملی همچون امروز اهمیت داشته باشد، زیرا روش های متعددی برای مدیریت اقتصاد جهانی در اختیار خواهیم داشت. سازمانهایی که هنوز برایمان کاملاً حاشیه ای محسوب می شوند یا عملکردشان برایمان مبهم است، مثل صندوق بین المللی پول یا بانک جهانی، قدرتمندتر خواهند شد.
در سال ۲۱۰۰ دیگر ملتی به نام ابرقدرت وجود نخواهد داشت و فکر نمی کنم که در آن زمان هیچ یک از ابر قدرت ها شکل و شمایل کنونی را داشته باشند. به طور مثال، فکر نمی کنم چین برخیزد و قدرت را از آمریکا بگیرد. دنیای آن زمان دنیایی از دولت های ملی خواهد بود، دولت هایی که مدت هاست شکل گرفته اند، اما تا همین اواخر اشکال دیگری از آرایش های سیاسی هم وجود داشت، مثل امپراتوری ها. نابودی اتحادیه جماهیر شوروی نابودی آخرین نوع امپراتوری بود. خوب، درست همان طور که در گذشته انجمن های مختلفی میان ملت ها وجود داشت، انواع مختلفی از سازمان ها که کاملاً هم دولت های ملی نبودند، در آینده هم همین طور خواهد بود. تصور می کنم که اتحادیه های متفاوتی میان گروه ها شکل بگیرد. دیگر چنین نخواهد بود که تنها یک سازمان از دولت های ملی وجود داشته باشد و در آن سازمان هم قوی ترین ملت به گونه ای بر جهان حکمرانی کند، تصور نمی کنم که قرن آینده قرن آمریکایی ها باشد، اما تصور نمی کنم که قرن چینی ها هم باشد.
پال کندی از استادان مشهور انگلیسی دانشگاه های آمریکا، نیز در این زمینه نظراتی واقع بینانه دارد. البته نظریات وی جنبه پیش بینی ندارد، بلکه بررسی مشکلات واقعی آینده است که به ترتیب ایالات متحده آمریکا، غرب و بالاخره تمام انسان ها با آن مواجه هستند و خواهند بود. بنابراین نظریات او در دو قسمت عبارتند از:
۱) افول نسبی ایالات متحده آمریکا:
که به تعبیر وی به عارضه «گستردگی بیش از اندازه امپراتوری » دچار شده است. (یعنی مجموع منافع و تکالیف جهانی آن، امروزه بسیار بزرگتر از قدرت آن برای دفاع همزمان از همه آنهاست.) و همچنین با امکان نابودی هسته ای که ماهیت سیاست قدرتمندانه بین المللی را کاملا دگرگون کرده است روبرو است. به نظر وی به دلیل امکان نابودی کامل طرفین در یک جنگ تمام عیار هسته ای، آنها به گسترش نیروهای سنتی خود که هزینه بسیار بیشتری دارد، رو آورده اند. مجموع این خصوصیات سبب شده است که اگر روزی کشورهای مهم درگیر جنگ غیر هسته ای شوند، وضعیت استراتژیکی ایالات متحده آمریکا سبب شود مثل اسپانیای امپراتوری یا بریتانیای دوران ادوارد هفتم، مخاطراتی عظیم متوجه منافع این کشور در خارج از آن شود و این کشور هم به تنهایی قادر به دفاع همزمان از آنها نخواهد بود و ترک هر یک از آنها هم خطرات بزرگ دیگری دارد.
او سپس وضعیت بسیار بغرنج و خطرآفرین خاورمیانه و شمال آفریقا را تشریح می کند که ایالات متحده را در اتخاذ سیاستی درازمدت و یکپارچه در آن دچار دشواری فوق العاده ای کرده است. همچنین وضعیت آمریکای لاتین را ذکر می کند که نظام مالی و اعتباری آمریکا را بشدت مورد تهدید قرار می دهد. او بدترین بحران را در جنوب ایالات متحده در مکزیک جستجو می کند که بحران اقتصادی آن سبب مهاجرت غیرقانونی سالانه صدها هزارنفر به آمریکا و قاچاق پررونق مواد مخدر به آمریکا شده است. علاوه بر این درباره خاور دور که موقعیت صنعت و تجارت آمریکا را به شدت متزلزل کرده است و ضمنا از نظر نظامی هم تعهدات و تهدیدهای وسیع نظامی سنگینی را متوجه آن نموده است، توضیح می دهد.
به عقیده پال کندی برخی از عرصه های افول آمریکا عبارتند از:
افول نسبی صنعتی آن در مقایسه با تولید جهانی (انقباض صنعتی).
بحران و افول در کشاورزی که بر اثر افزایش تولید، تنزل قیمت و بیکاری عده زیادی از کشاورزان را موجب شده است.
پدیده «روی گرداندن » سیر سرمایه بین المللی از بازرگانی کالا و خدمات بر اثر کسر موازنه بازرگانی آمریکا و کسر بودجه های دولت فدرال.
تاثیر منفی رشد آهسته صنعتی این کشور بر هماوایی اجتماعی سیاسی آمریکاییان.
رابطه دقیق بین رشد آهسته اقتصادی و هزینه کلان دفاعی. (۱)
۲) مشکلات آینده جهان خصوصا جهان غرب:
پاول کندی برخی از مسایل را که مشکلاتی مشترک (البته از وجوه مختلف) در انتهای قرن بیستم برای بشر می آفریند، بررسی می کند:
انفجار جمعیت، انقلاب بیولوژی و در نتیجه بیکاری، فقر و نگرانی میلیونها کشاورز، پیشرفت ارتباطات، انقلاب مالی و رشد شرکتهای چند ملیتی که باعث جهانی شدن اقتصادهای خاصی گشته و این موجب نگرانیهای بسیاری از بازرگانان و سیاستمداران و غیر آنها می شود، کنترل آدمکهای کامپیوتری و دستگاههای خودکار در انقلاب صنعتی جدید همراه با مازاد سرمایه سبب افزایش شکاف بین شمال و جنوب و عقب ماندگی بیشتر کشورهای در حال توسعه یا توسعه نیافته می شود، بحران محیط زیست به صورت روز افزون نگران کننده می شود (افزایش دمای زمین، کاهش جنگها، توسعه حفره ای که در لایه اوزون بر فراز قطب جنوب تشکیل شده است، تشعشعات رادیو اکتیو و غیره). آسیب پذیری شدید جمهوریهای شوروی سابق، ظهور مجدد قومیت گرایی (ناسیونالیسم)، مشکلات ایجاد یک اروپای یکپارچه و منسجم و قدرتمند که می تواند به بحرانهای مهمی بینجامد، مشکلات روز افزون آمریکا که یا باید به سیر فزاینده افول و انحطاط ادامه دهد و یا به دکترین مونروئه (انزواگرایی پیش از ۱۹۴۱) برگردد که هر یک پیامدهای بسیار سنگین خاص خود را خواهد داشت و همچنین به خواسته های فراوان اصلاحگرانه داخلی باید به نحوی پاسخ داده شود، تاثیر تحولات اقتصادی و تکنولوژیکی در تغییر مکان اقتدار از «ملت کشور» به واحدهای کوچکتر و نیز خواستهای وسیعی برای اهمیت یافتن بیشتر واحدهایی بزرگتر از کشور ملت و بالاخره تعصبات فرقه ای و نژادی رو به فزونی.
● پایان تاریخ، پایان اندیشه
فرانسیس فوکویاما (معاون ژاپنی الاصل سابق بخش برنامه ریزی سیاسی وزارت امور خارجه آمریکا) با پردازشی نو از اندیشه هگل درباره آخرالزمان، چنین می اندیشد که «جریان حقیقی تاریخ » در سال ۱۸۰۶ کمال معنوی پیدا کرده است و پس از ظهور و شکست محتوم فاشیسم و مارکسیسم، سرانجام به سیطره دموکراسی لیبرال می انجامد و به کمال مادی هم دست می یابد.
او تنها جایگزین واقعی و معتبر لیبرالیسم را فاشیسم و کمونیسم می داند، که فروپاشیده اند، ولی معتقد نیست که دیگر هیچ اندیشه ای وجود ندارد. بلکه به نظر او در «پایان تاریخ » برخی جوامع به صورت جوامع لیبرال موفق درآمده و بقیه هم از ادعای خود مبنی بر ارایه اشکال و الگوهای متفاوت و برتر درباره ساماندهی انسانی چشم می پوشند. در واقع لیبرالیسم از آن رو بر جهان مسلط می شود که در برابرش، ایدئولوژی بسیج کننده ای برای رویارویی با آن وجود ندارد. این به منزله نقطه پایان تحول ایدئولوژیکی بشریت و جهانی شدن دموکراسی غربی به عنوان شکل نهایی حکومت با لوازم آن یعنی شیوه زندگی سرمایه داری و میل دستیابی به جامعه مصرفی که به لیبرالیسم اقتصادی و سیاسی منجر می شود است. او این رکود برخورد و تکاپوی اندیشه ها را پایان تاریخ می نامد، دورانی که در آن شور و شوقها از بین رفته و سده های ملالت باری در پیش خواهد بود. خصوصیات قرون گذشته، یعنی پیکار برای اکتشاف، آمادگی برای فداکاری برای آرمانهای کاملا انتزاعی و مجرد، نبرد ایدئولوژیکی جهانی که مستلزم بی باکی و شهامت و قدرت تخیل است، همگی جای خود را به حسابگری اقتصادی، جستجوی بی پایان راه حلهای تکنیکی، نگرانیهای مربوط به محیط زیست و ارضاء توقعات مصرفی پیچیده می دهند.
"مارشال مک لوهان" نیز همین نظر را با دیدگاه دیگری بیان می کند. دیدگاه او مبتنی بر انقلاب در عملیات با اطلاعات است که جهان کنونی را به یک دهکده تبدیل کرده است و حتی ارتباطات در جهان فعلی از ارتباط افراد یک دهکده سریعتر و راحت تر شده است. در همه دنیا یک دریای واحد اطلاعاتی هست که سرچشمه و منبع آن غرب است. این تحول در اطلاعات سبب تماس نزدیک فرهنگهای بومی غیر غربی با فرهنگ غربی دموکراسی لیبرال شده است و در این تماس طبعا فرهنگ قوی و غالب، فرهنگهای دیگر را جذب و هضم می کند و تفکر لیبرالیسم در سراسر جهان رواج می یابد. فرهنگها یک کاسه می شوند و عناصر کلیدی ساختار اجتماعی (اقتصاد، سیاست، فرهنگ و غیره) همه به سوی «یکسان شدن » پیشرفته و نهایتا مقتضی ایجاد یک حکومت جهانی که فرهنگ و ساختار اجتماعی «دهکده جهانی » هویت آن را تعیین می کند، خواهد بود. با این مقدمات ضرورتا حکومت واحد جهانی با فرهنگ دموکراسی لیبرال تشکیل می شود.
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان