آینده نگری

اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:

Twitter

Google

Yahoo

Delicious

بالاترین

دنباله

[02 Jun 2012]   [ رضوان اناری]

کلمات کلیدی :

آینده‏نگری

FORECASTING


آینده‏نگری یکی از روش‏های آینده‏پژوهی است که نام آن واژه‏ی انگلیسی Forecasting اخذ شده است.


شرایط ضرورت‏های ظهور مطالعات آینده‏نگری

اولین فعالیت آینده‏پژوهی در قالب یک تحلیل علمی در سال‏های‏ 1930 تا 1933 توسط یک گروه محققین و با سرپرستی«ویلیام‏ اف آگبرن» (William F.Ogburn) در زمینه‏ی جامعه‏شناسی‏ که علم نوپایی شناخته می‏شد،در آمریکا انجام شد.این گروه برای‏ اولین بار متدولوژی‏های علمی نظیر برون‏یابی Extrapolation و بررسی‏های علمی را در مورد روندهای اجتماعی روز آمریکا به انجام‏ رسانده و ضمن انتشار اولین کاتالوگ روندها در آن کشور،موفق به‏ آینده‏بینی‏های مهمی ازجمله افزایش نرخ مهاجرت و ازدیاد طلاق شد. همچنین بلافاصله پس از جنگ جهانی دوم،و به دنبال تجزیه و تحلیل‏ تکنولوژی‏های مورد استفاده در آلمان و ژاپن،متدهای نوینی برای‏ آینده‏پژوهی ابداع شد و در نتیجه‏ی آن دستاوردهای تکنولوژی مهم‏ دهه‏های 1950 و 1960 شامل رادار،موشک‏های بالیستیک قاره‏پیما و حمل‏ونقل هوایی از قبل پیش‏بینی شد.

پیدایش و تکوین مطالعات مربوط به آینده در آمریکا به شدت وابسته‏ به طرح‏های جنگی ارتش بود؛چرا که در ارتش آمریکا به مسائلی نظیر ساخت سناریوهای لازم در آرایش نیروهای نظامی و رشد برنامه‏های‏ فضایی توجه جدی می‏شد.

همچنین ارتش آمریکا برای دستیابی به اهدافی مثل ایستگاه‏ها و فرودگاه‏های فضایی و چگونگی توجیه و تصدیق کردن چنین‏ مأموریت‏هایی در شرایط اقتصادی و اجتماعی،نیاز داشت تا درباره‏ی‏ آینده‏ی نسبتا طو لانی،اندیشه و برنامه‏ریزی کند(آقاپور و پهلوان، 1386).

در دهه‏ی 60،آینده‏پژوهی به عنوان یکی از رشته‏های جدید علوم پایه‏ریزی شد.اولین دوره‏ی آموزشی آینده‏پژوهی در سال 1963 توسط«جیم دیتور» (Jim Dator) در انستیتو پلی تکنیک ویرجینیا تدریس شد.کوتاه‏مدتی پس از آن«وندل بل» (Wendell Bell) سری دوره‏های آموزشی خود در دانشگاه«ییل» (Yale) شروع کرد. پس از انتقال«دیتور» (Dator) به دپارتمان علوم سیاسی دانشگاه‏ «هاوایی»،وی دوره‏های آینده‏پژوهی متمرکزی در آن دانشگاه برای‏ دانشجویان دوره‏های فوق لیسانس و دکترا ایجاد نمود.در سال 1974 اولین دوره‏ی تخصصی فوق لیسانس برای آینده‏پژوهی در دانشگاه‏ «هوستون»توسط«جیب فاولز» (Jib Fowles) و«کریس دید» (Chris Dede) برپا شد.بعدها مشابه این دوره در دانشگاه‏های‏ «ماساچوست»،«آکرون»،«مینه سوتا»،«یو اس سی»و دانشگاه‏ ایالتی«پورتلند»نیز دایر شد.

دو سازمان معتبر آینده‏پژوهی جهان یعنی:

ẓWFSẒ(World Futures Society) یا انجمن آینده دنیا و همچنین:

ẓWFSFẒ(World Futures Studies Federation) یا فدراسیون جهانی آینده‏پژوهی،در همین دوران به ترتیب در سال‏های 1967 در آمریکا و 1973 در پاریس تأسیس شدند(به نقل از

سایت ویکی پدیا).

آینده‏نگری نیز فعالیت خود را به عنوان یک رشته‏ی پژوهشی مستقل‏ و یکی از زیرشاخه‏های آینده‏پژوهی،با کاری از«اسکار مورگان اشتاین» (Oscar Morgenstein) تحت عنوان«آینده‏نگری اقتصادی»آغاز کرد(به نقل از پو لاددژ،1367:13).


تعریف

در تعریف آینده‏نگری آمده است:«آینده‏نگری،کار فکری منتظمی‏ است،مشتمل بر نگاه کردن به سوی آینده‏ای نه چندان نزدیک به‏ منظور سعی در پیش‏بینی آن»(بیرو،1367:309).به عبارت دیگر،این‏ علم با تجزیه و تحلیل آنچه که در گذشته جریان داشته و نیز با شناخت‏ وضع موجود،همچنین قابلیت‏ها و امکانات،تصویری از تغییرات کمی و کیفی پدیده‏ی مورد بررسی را در آینده‏ی دور یا نزدیک به‏دست می‏دهد (پو لاددژ،1367:13).


اهداف و کارکردهای مطالعات آینده‏شناسی

برای مطالعات آینده‏شناسی،اهداف و کاربردهای متنوعی بیان شده‏ است که به اختصار به برخی از آنها اشاره می‏شود:

1-شناخت و درک صحیح از مسائل نوظهور و جدید و یا مقابله با آنها.

2-انجام برنامه‏ریزی‏های بلندمدت و کوتاه‏مدت و پیشگیری از نتایج‏ زیان‏بار رویدادهای پیش‏بینی نشده.

3-تهیه و تنظیم قواعدی برای تحو لاتی که در آینده اتفاق می‏افتد و براساس آینده‏شناسی قابل پیش‏بینی هستند.

4-مطالعه و تحقیق درخصوص رشد فناوری در آینده و بهره‏گیری‏ از آنها به‏منظور دستیابی به مرزهای دانش و هدایت این دانش در جهت‏ انجام تحقیقات بنیادی.

5-جهت‏دهی فناوری‏های آینده به‏منظور دستیابی به اهداف ملی‏ و کلان کشور.

6-پرهیز از گام نهادن به محیط پرخطر و ناشناخته‏ی آینده.

7-پذیرش و درک اهمیت ایده‏ها،ارزش‏ها و نگرش‏های مثبت‏ گذشته و حال در خلق و ایجاد آینده در جهان برتر.

8-ایجاد آینده‏ای برتر و مطلوب که احتمال وقوع آن بیشتر است.

9-پدید آوردن نگرشی سیستماتیک و منظم و منطقی به تحو لات‏ آتی که در زندگی انسان‏ها اثر مستقیم دارد.(مرادیان‏پور،نوروزی؛ 1384:46 و 47).


اصول کلی در آینده‏نگری

آینده‏پژوهان و متخصصان آینده‏نگر بر چندین اصل در آینده‏پژوهی‏ توافق و اجماع کلی دارند که عبارتنداز:

برای انجام آینده‏نگری بهتر و کامل‏تر در برابر مسائل و مشکلات‏ آینده،استفاده از روش‏های متعدد و متناوب ضروری است.بدین معنی‏ که در تحقیقات آینده‏نگرانه استفاده از تنها یک روش مناسب نیست و یا نتیجه‏ی بدست آمده کامل نخواهد بود.ثابت شده است که استفاده‏ از روش‏های شناخته شده به‏صورت ترکیبی و گسترده،بینش و دانش‏ وسیع‏تری نسبت به آینده ایجاد می‏کند.

اصل بعدی به این صورت است که تحقیقات آینده‏نگرانه بهتر است‏ گروهی و اشتراکی انجام شود و به‏خصوص زمانی که برای یک سازمان‏ یا سیستمی بخواهیم آینده‏نگری کنیم،می‏بایست اعضای تصمیم‏گیرنده‏ و همه‏ی ذی‏نفعان در آینده‏نگری شرکت کنند.در این صورت‏ اعضای شرکت‏کننده و هنگام درک و فهم فرآیند و نتایج شخصا حضور داشته و لذا فرآیند با هدفمندی بهتری پیش می‏رود.

اصل نهایی که در اکثر تحقیقات آینده‏نگرانه وجود دارد،این است‏ که اگرچه بسیاری از محققان در آینده‏نگری از اطلاعات آماری و عینی‏ استفاده می‏کنند،ولی اکثر روش‏های تحقیقاتی بیشتر بر موضوعات‏ ذهنی و قضاوت‏های ذهنی انسان‏ها استوار است(سایت اندیشکده‏ کاوشگران آینده).


نوع و رویکرد روش

باتوجه به اینکه آینده‏نگری به مطالعه و پیش‏بینی آینده می‏پردازد، می‏توان گفت آینده‏نگری،پژوهشی از نوع بررسی‏های کلان است که‏ متناسب با بررسی کمی یا کیفی پدیده‏ی موردنظر می‏تواند به هردو صورت کمی و کیفی صورت پذیرد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

مفروضات بنیادین مطالعات آینده‏نگری
با کاوش و پایش تفکرات آینده‏شناسان می‏توان دریافت که بنیان‏ مطالعات آینده‏پژوهی مبتنی‏بر برخی انگاره‏های فرضی است که با عطف به آنها مبادرت به شناخت آینده می‏نمایند.

با الهام از نظرات وندل بل،فرضیات مذکور در ذیل به تصویر کشیده‏ شده است(بل،1987):

-زمان،پیوسته،تک‏خطی،تک‏جهتی و برگشت‏ناپذیر است؛

-آینده متضمن تازگی است؛

-تکفر آینده‏نگرانه برای کنش انسانی آگاهانه یا ارادی ضروری‏ است؛

-دانش نسبت به آینده،سودمندترین دانش‏هاست؛

-درخصوص آینده نه برمبنای واقعیات بلکه براساس احتمالات‏ می‏توان عمل کرد؛

-آینده گشوده است و در جهت دادن به آینده،فرصت‏ها و آزادی‏هایی‏ وجود دارد؛

-انسان‏ها خود را شکل می‏دهند؛

-در جهان نوعی کل‏گرایی و وابستگی متقابل وجود دارد که بیانگر رهیافت بین‏رشته‏ای در سازمان دانش براس تصمیم‏سازی و کنش‏ اجتماعی است؛

-منظرهای بهتر و بدتری وجود دارند؛

-جامعه سیستمی از اجزای هدفمند است و نتایج اجتماعی از چنین‏ اجزای هدفمندی ناشی می‏گردد؛

-یک جهان مستقل و عینی بیرونی وجود دارد؛

به‏زعم متفکران آینده‏نگری و ازجمله وندل بل،با تکیه بر چنین‏ مفروضه‏هایی است که آینده‏پژوه می‏تواند با مطالعه و پژوهش‏های‏ روش‏مند در حوزه‏های مختلف جامعه،شقوق گوناگون مسئله را تبیین نموده و گزینه‏هایی را که مناسب‏تر به‏نظر می‏رسند،فراروی‏ تصمیم‏گیران و سیاستگذاران جامعه قرار دهد(به نقل از آقاتهرانی و پهلوان،1386:163).


مراحل اجرا

برای اجرای یک پژوهش آینده‏نگرانه،مانند سایر روش‏های تحقیق‏ در علوم،محقق باید مرحله به مرحله از آغاز کار تا پایان تحقیق مراحلی‏ را به ترتیب طی کند تا به نتیجه‏ی قابل قبولی دست پیدا کند.

فاز یک:تعیین چارچوب و الگوی مفهومی

هدف این فاز سازماندهی و استقرار پایه‏های برنامه است.این مرحله‏ که شامل تعیین هدف،روش‏شناسی و انتخاب کارشناسان برنامه‏ی‏ آینده‏نگری است.

فاز دو:تعیین پارامترهای کلیدی

با استفاده از گروه‏های متنوع کارشناسان و اطلاعات جمع‏آوری‏شده، متغیرهای کلیدی برنامه مشخص می‏شوند.

این فاز نیز خود شامل دو گام شناسایی و انتخاب گزینه می‏باشد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود) 1.شناسایی

*شناسایی کارشناسان،دست‏اندرکاران و افراد تأثیرگذار در فرآیند

*شناسایی مؤلفه‏های مربوط و زیربخش‏های موردنظر

*درک و تبیین رسالت برنامه

2.انتخاب

*دسته‏بندی افراد مرتبط با برنامه

*انتخاب کارشناسان

*ایجاد چارچوب مفهومی کلی که یک مدل برای فهم سیستم‏ و پایه‏ای برای تصمیم‏گیری است.

فاز سه:تهیه سناریو

در این فاز برهم‏کنش بین متغیرهای کلیدی تحلیل می‏شود و از این‏ طریق تعدادی سناریو طراحی می‏شود.

فاز چهار:اشاعه‏ی نتایج و تدوین راهبردهای پیشنهادی

اشاعه‏ی نتایج و تدوین راهبردهای پیشنهادی اهمیت برابری دارند که برحسب نوع و اهداف برنامه‏ی آینده‏نگاری تغییر می‏کنند(پدرام: 1387).


نحوه‏ی صورت‏بندی عنوان

در پژوهش‏ها و مطالعات آینده‏نگرانه نگاه روبه آینده در عنوان‏ کاملا مشخص است و می‏توان آن را تشخیص داد.این نگاه رو به‏ آینده می‏تواند با استفاده از واژه‏هایی مثل آینده و آینده‏نگری‏ که مبین تحقیقات آینده‏نگرانه هستند،صورت پذیرد.همچنین محقق‏ می‏تواند عنوان تحقیق خود را بدون اشاره‏ی مستقیم به این واژه‏ها طوری تنظیم کند که خواننده از خلال آن به آینده‏نگرانه بودن پژوهش‏ پی ببرد.


بیان نقاط قوت و ضعف

برخی معقدند که در پیش‏بینی آینده ضمن آنکه باید گفت دارا بودن‏ الگو بهتر از نداشتن آن است،الگوهای عرضه شده از دو جهت ناکارآمد یا بسیار کلی‏اند و برآنند تا همه‏ی رویدادهای متنوع جهان را بپوشانند؛ مانند الگوهای تافلر،فوکویاما و هانتینگتون و یا از نظر موضوع و روش‏ بسیار محدود و مبتنی‏بر ذهنیت محدود الگوپردازنند.همواره تفسیرهای‏ فردی از رویدادهای حال و آینده خصلتی ذهنی به الگوهای عام یا خاص بخشیده است.در آینده‏شناسی‏های موجود،توافق عالی درباره‏ی‏ روش‏شناسی وجود ندارد و بسیاری از آینده‏شناسان گرفتار ابزارگرایی، ذهنیت‏پردازی،عمل‏گرایی و روزمرگی و دنباله‏روی خاصی از حوادثند و همواره در پی تغییر روش‏ها و نگرش‏های خود از تجربه‏ای به تجربه‏ی‏ دیگر هستند(اکرمی،1376:73-72).

کورنیش بر این باور است که بسیاری از روش‏ها طرقی برای پیش‏بینی‏ احتمالی درباره‏ی آیندهاند؛لذا بایستی درخصوص پیش‏بینی‏ها محتاط بود و بهتر است که پیش‏بینی‏ها مبتنی‏بر احتمال باشند.او به کرات بیان‏ می‏کند هدف مطالعات آینده،پیش‏بینی نیست،بلکه خلق آینده‏ای مثبت

(به تصویر صفحه مراجعه شود) است؛باتوجه عمیق نسبت به رخدادهای احتمالی که ممکن است در آینده اتفاق بیافتد می‏توانیم خود را برای آینده آماده کنیم و اگر آنچه را که ممکن است اتفاق بیافتد بدانیم،شاید بتوانیم کاری کنیم تا اتفاقات‏ مثبت آینده بهبود یابند و اتفاقات منفی را کاهش دهیم(کورنیش، 2004:79-78)

دانیل بل هم تأکید می‏کند که آینده‏شناسان مستعد امیدواری و گزافه‏گویی در دیدگاه‏های خویش در مورد آیندهاند و غالبا بیش از حد تصمیم‏گرا و ساده‏انگارند.به نظر او جامعه‏ی انسانی پیچیده‏تر از آن است که به مجموعه‏ی سادهای از مفاهیم توصیفی تقلیل یابد و استفاده از مفاهیم و ابزارهای علمی و ریاضی در مواردی جای بحث‏ دارد(بل،1996).

اگر از زاویه‏ی دید علوم اجتماعی و به‏ویژه جامعه‏شناسی به مقوله‏ی‏ آینده‏نگری بپردازیم،مشاهده می‏کنیم که آینده‏شناسان هم به تقلید از دانشمندان سایر علوم در چشم‏اندازهایی که از آینده ارائه می‏نمایند مدعی عینیت‏گرایی و بی‏طرفی نسبت به ارزش‏ها بوده و وانمود می‏کنند که هیچ‏یک از انتظارات و دغدغه‏های ارزشی خود را در سناریوهای‏ تهیه شده لحاظ نکردهاند.

اما چنین چیزی در عالم واقع چندان ممکن نیست و به هرصورت‏ آینده‏شناس هم متأثر از ارزش‏ها و باورهای ذهنی خویش بر برخی‏ سناریوها تمرکز بیشتری می‏نماید.نکته‏ی دیگر اینکه در رهیافت‏ فکری آینده‏شناسان،به آینده‏های مطلوب و مرجع اشاره و بر لزوم‏ نیل بدان تأکید می‏گردد،اما معضلات و چالش‏های موجود در جوامع و تنگناهای عملی متعدد،درواقع،امکان رسیدن به آن مدینه‏ی فاضله‏ را تا حدود زیادی با بن‏بست مواجه می‏گرداند.به تعبیر روشن‏تر به نظر می‏رسد آینده‏شناسان اغلب در ترسیم آینده‏های مطلوب،به موانع و معضلات بنیادین و نیز نقش سایر متغیرها و عوامل تأثیرگذار،توجه‏ شایسته و بایسته‏ای مبذول نمی‏دارند و همین امر موجب می‏شود تا در دنیای عینی،رسیدن به وضعیت مطلوب آنها چندان میسر نگردد.البته‏ این امر ممکن است به این دلیل باشد که معمو لا بیشتر روش‏های‏ آینده‏پژوهی در لایه‏های سطحی باقی مانده و کمتر به عمق پدیده‏ها نفوذ کرده‏اند.

در نهایت،نقدی که همواره دستاویز منتقدان مطالعات آینده‏نگری‏ و آینده‏پژوهی بوده،این است که آینده‏نگری عمدتا با محوریت ادارک‏ شهودی آینده‏شناسان وجود یافته است.به‏نظر آنها آینده‏شناسان چه‏ شهودی عمل کنند و چه از روش‏ها و ابزارهای تحلیلی موجود استفاده‏ نمایند،از پس عدم قطعیت عمیق برنمی‏آیند(به نقل از آقاتهرانی، پهلوان،1386:173).


مستندات و منابع مورد تاکید
منابع استفاده شده در این پژوهش عبارتنداز:

-آینده‏نگری رشد و توسعه در سیستم برنامه‏ریزی،محمد پو لاددژ، چاپ اول،1367،تهران:چاپ صنوبر.

(به تصویر صفحه مراجعه شود) -فرهنگ علوم اجتماعی،آلن بیرو،ترجمه باقر ساروخانی،چاپ اول، 1367:انتشارات کیهان.

-روش‏های مطالعات آینده‏پژوهی،پی اسکل،ترجمه سعید خزائی، 1384:مرکز آینده‏پژوهی علوم و فناوری دفاعی و معاونت اطلاع‏ رسانی و خدمات علمی.

-آینده‏پژوهی:حوزه‏ای نو برای کندوکاو،عبد الرحیم پدرام،سایت‏ آینده‏پژوهی،1387.

-آینده‏پژوهی،مفاهیم و روش‏ها،حجت اللّه مرادی‏پور،مهدی‏ نوروزیان،فصلنامه رهیافت،شماره 36،تابستان 1384.

-آینده‏نگری،مبانی،ضرورت‏ها و روش‏شناسی‏ها؛علی آقاپور و فاطمه پهلوان،فصلنامه رهیافت،شماره 10،تابستان 1386.

-آینده‏نگاری:سنت حاکم بر آینده‏پژوهی،عبد الرحیم پدرام،سایت‏ آینده‏نگاری،1387.

-سایت اندیشکده کاوشگران آینده

-سایت ویکی پدیا


منابع برای مطالعه‏ی بیشتر
-رهیافت آینده‏نگری جامع،ریچارد اسلاتر،ترجمه علی آقاپور، فصلنامه رهیافت،شماره 10،تابستان 86.

-الفبای آینده‏پژوهی،عقیل ملکی‏فر،انتشارات کرانه علم.

-مبانی آینده‏پژوهی،وندل بل.

-دانش‏واژه آینده‏پژوهی،ریچارد.ای.اسلاتر،ترجمه عبد المجید کرامت‏زاده.

-مروری بر چهار روش آینده‏پژوهی،سعید خزائی.

-کل‏گرایی در آینده‏پژوهی،شاهین کاوه،فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره 52.

-روش‏شناسی آینده‏نگری،سید علیرضا حجازی،سایت آینده‏نگر.


محدودیت‏های پیش‏رو در برابر این فعالیت
این پژوهش نیز همانند سایر پژوهش‏ها،محدودیت‏ها و کاستی‏هایی‏ را پیش‏رو داشت.در نگاهی اجمالی مهم‏ترین مشکل پیش‏روی این‏ پژوهش را می‏توان عدم دسترسی به منابع کافی ذکر کرد.در بسیاری‏ از موارد،نبود یک منبع جامع و کامل در رابطه با موضوع آینده‏نگری، پژوهشگر را با مشکلات زیادی مواجه ساخت.

کتب و مقالات منتشر شده در رابطه با آینده‏نگری،هیچ یک دید کامل و جامعی نسبت به این موضوع ندارند؛به‏طوری‏که می‏توان گفت‏ با استناد به منابع در دسترس نمی‏توان یک پژوهش آینده‏نگرانه را به‏ درستی به پایان برد.

این نقیصه در کتب منبع می‏تواند دانشجویان و پژوهشگران کلیه‏ی‏ رشته‏های دانشگاهی را با مشکل مواجه سازد؛زیرا آینده‏نگری یک‏ مطالعه‏ی بین‏رشته‏ای است که شامل محققان همه‏ی علوم می‏شود.

---

مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:

+ آینده‌نگری 

+ آینده نگری 

منبع:

نسخه‌ی چاپی ارسال اين مطلب به دوستان

---

[نظر دهید]    [تعداد نظرهای ثبت شده در پیوند با این مطلب: 0] 

.

---