بررسي تاريخچه‌ي چند دهه‌اي آينده‌پژوهي معاصر نشان مي‌دهد وجود برخي ويژگي‌ها در گروهي از آينده‌پژوهان موجب گشته تا آنها نسبت به ديگر همكاران خود متمايز گشته و افزون بر برجستگي فردي در اين رشته‌ي دانشگاهي، تاثيري شگرف در تكامل اين دانش نوپا داشته باشند. اين ويژگي‌ها كه مي‌توان آنها را به عنوان مزيت‌هاي رقابتي در نظر گرفت به طور طبيعي مي‌توانند در هر فردي كه علاقمند به آينده است، وجود داشته باشند اما ظهور و بالندگي آنها نيازمند رشد و پروش تدريجي است و به طور مشخص آينده‌پژوهان آماتور يا نوپا بايد بدانند كه نمي‌توان يك شبه ره صد ساله را پيمود.
اما اين ويژگي‌ها كدامند، و چگونه مي‌توان آنها را در وجود خود پرورش داد؟ پاسخ به اين پرسش نيازمند بررسي مروري آن چيزي است كه تا كنون در آثار آينده‌گرا از سوي آينده‌پژوهان بيشماري به نگارش در آمده و نمايان گشته است. مروري كلي بر اين آثار و جمع بندي آنها، برخي ويژگي‌هاي مهم را به اين ترتيب به دست مي‌دهد:
1. هوشياري محيطي
يك آينده‌پژوه واقعي همواره نسبت به محيط پيرامون خود هوشيار و آگاه است. در واقع نمي‌توان تفاوتي را ميان يك فرد زنداني و كسي كه به ظاهر آزاد است اما هيچ اطلاعي از شرايط و رويدادهاي پيراموني خود در جامعه‌ي خويش و جهان ندارد، يافت. هوشياري محيطي به نوبه‌ي خود دستاورد پايش محيطي يا همان (Environmental Scanning) است. با پايش محيطي و ديده‌باني موثر و كارآمد آگاهي خود را از شرايط محيطي افزايش مي‌دهيم و رديابي سيگنال‌هاي ضعيف آينده نيز به مدد همين فعاليت امكانپذير است.
2. انعطاف‌پذيري ذهني
هر قدر چارچوب ذهنی آينده‌پژوهان گسترده‌تر و عميق‌تر باشد، انعطاف‌پذیری آنها در برابر افکار و ایده‌های متفاوتی که در خصوص آینده مطرح می شوند، بيشتر بوده و از جايگاه والاتري برخوردار خواهد بود. معمولاً افرادی که به لحاظ برخورداری از جایگاه علمی یا اجتماعی موقعیتی ویژه برای خود قائل هستند، مشکل بیشتری در منعطف ساختن این چارچوب دارند. غرور علمی یا اجتماعی مهمترین عامل در سخت و شکننده شدن چارچوب‌های ذهنی افراد است. در مقابل کسانی که خالی از هرگونه غرور یا ادعایی هستند، همیشه آماده‌ي پذیرش دیدگاه‌های متفاوت نسبت به پندارهای همیشگی خود هستند. رشد و تکامل ذهنی اين گروه از آينده‌پژوهان به مراتب سریعتر از آينده‌پژوهان سختگیر و موشکافی است که در اندیشه‌های خود همچنان وابسته به چارچوب‌هاي ذهنی قديمي خود هستند.
3. مهارت‌هاي فزاينده‌ي زباني
يكي از پيش‌شرط‌هاي آينده‌پژوهي كارآمد و متمايز تسلط بر يك يا حتا چند زبان خارجي به ويژه زبان انگليسي است. مهارت‌هاي زباني از آن جهت حايز اهميت هستند كه يك آينده‌پژوه بايد وظيفه‌ي ديده‌باني خود را به خوبي انجام دهد. ديده‌باني خوب نيز نيازمند برخورداري از مهارت‌هاي فزاينده‌ي زباني است. منظور از مهارت فزاينده‌ي زباني مهارتي است كه هر روز نسبت به ديروز از آموخته‌ها و تجربه‌هاي بيشتري برخوردار مي‌شود و در همان سطح پيشين باقي نمي‌ماند. ما هر روز نيازمند يادگيري لغات و اصطلاحات تازه‌تر و كاربردي‌تر هستيم. بسياري از منابع علمي كه امروزه در حوزه‌هاي گوناگون مرتبط با آينده انتشار مي‌يابند، به زبان انگليسي هستند و كسي مي‌تواند از محتواي اين منابع آگاه باشد كه بر اين زبان دست كم از نظر خواندن و درك مطلب تسلط كافي داشته باشد.
4. ايده‌پردازي براي آينده
هنگامی که از مقوله‌ي ايده‌پردازي در حوزه‌ي آینده و آينده‌پژوهي سخن به میان می آید، بلافاصله موضوع دیگری با عنوان "آینده های بدیل" مطرح می شود. منظور از آینده‌های بدیل حالت هایی از آینده است که با توجه به شدت و ضعف عوامل سازنده آنها می‌توانند به صورت جایگزین هم پدید آیند. معمولاً دیدگاه منطقی و خرد گرا حکم می‌کند که برای یک پدیده یا موضوع تنها یک آینده را متصور نشویم، زیرا شرایط جاری همواره ثابت باقی نمی ماند و از آنجایی که تغییر همواره به عنوان یک اصل همیشگی مطرح می باشد، عاقلانه تر این است که حالت های گوناگون آینده را چه مطابق با میل و خواست ما باشند و چه نباشند، تصور نموده و بپذیریم. ايده‌پردازي دقيقاً در همين جا رخ مي‌نمايد يعني با تصور آینده‌های بدیل ايده‌هاي گوناگون را پيرامون آينده مطرح مي‌كنيم. آن چه كه به نوبه‌ي‌خود موجب افزايش توانمندي ايده‌پردازي در آينده‌پژوهان ممتاز مي‌شود، ويژگي "تخیل خلاق" است. يادآوري اين نكته ضروري است كه تخیل خلاق متفاوت از خیالبافی است.
5. نوانديشي
برخي متفكران نوانديشي را مقدم بر آينده‌انديشي مي‌دانند. اين گروه از انديشمندان بر اين اعتقادند تا هنگامي كه ويژگي نوانديشي در ذهن يك فرد وجود نداشته باشد، نمي‌تواند به آينده‌انديشي بپردازد. علت اين امر تا حدودي مربوط به اين امر است كه معمولاً آينده متفاوت از حال است و بديهي است كه براي ترسيم آينده‌هاي متفاوت نسبت به زمان حال نيازمند نوانديشي هستيم. روشن است که نگرش از بعد و زاویه‌ای تاره به یک موضوع یا پدیده می‌تواند نویدبخش نوانديشي در شیوه‌ي پیشین نگرش به آن باشد. نواندیشی نیازمند برخورداری از چارچوب‌های ذهنی انعطاف پذیر است كه در ويژگي نخست ذكر آن گذشت. تا هنگامی که گمان شود برای هر مساله تنها یک راه حل وجود دارد، هرگز با چیزی به نام نوانديشي رو به رو نخواهیم شد. امکان بازنگری در اندیشه‌های پیشین و یافتن راه‌حل‌های تازه زمینه‌های نوآانديشي را فراهم می‌کند.
6. آزاد انديشي
مروری بر رویکردهای آینده‌گرا ما را با این واقعیت رو به رو می‌سازد که در طول تاریخ رویکردهایی موفق بوده‌اند که بنیانگذاران آنها در آفرینش و ارایه ایده‌های نوين خود پیشگام بوده‌اند و از طرح ایده‌های خود هراسی نداشته‌اند. آزاد انديشي و جسارت در طرح ديدگاه‌هاي فردي موجب مي‌شود تا ایده‌های علمی و اختراعی به آسيب مدفون شدن دچار نشوند و در جوامع علمي امکان مطرح شدن را بيابند. باید پذیرفت هر ایده‌ای که برای نخستین بار در ذهن انسان شکل می گیرد، ممکن است قابل اثبات شدن یا تجربه پذیر نباشد و حتا خام و تا حدودي مبهم به نظر برسد. به همين دليل است که آینده‌پژوهی معاصر و مدرن، تخیل علمی را به عنوان بخشی در خور توجه در نظر گرفته است و تخیل‌هایی را که مبنایی در دانش امروزی یا آینده بشر داشته باشند، به عنوان موضوعات قابل طرح در حوزه های دانشی و فناورانه می پذیرد. کوشش آینده‌پژوهی این نیست که رنگی از واقعیت یا دانش به این ایده‌های تخیلی ببخشد، بلکه اين است كه فرصت آزادانه‌اي را براي طرح تخيل‌هاي علمي ارزشمند پديد آورد و با تشويق آزاد انديشي از مدفون شدن آنها جلوگیری کند.
7. بردباري ذهني، كلامي و رفتاري
ساختن آینده و شرایطی که مطابق با میل ما و سازگار با اهداف فردی و سازمانی ما باشد، بیش از هر چیز نیازمند شکیبایی و بردباری است. بسیاری از تغییرات برای وقوع و رسیدن به نتایج مورد انتظار نیازمند زمان و فرصت کافی هستند. بسیاری از افراد دارای چشم اندازهای بزرگی از آینده برای خود و دیگران هستند، اما برای محقق شدن این چشم انداز ها فرصت کافی در نظر نمی گیرند. صـاحبان ایده ها و افـکار آینـده گرا افق‌های دور دست را در نظـر می‌گیرند و در بسیاری مواقع محقق شدن ایده‌های خود را به زمان‌های طولانی موکول می‌کنند. بردباری و پرهيز از شتاب زدگي در انديشه، گفتار و حتا رفتار برای رسیدن به آینده به معنای انفعال و گذاشتن دست روی دست نیست، بلکه فعالیت متناسب با تغییرات زمانی و صرف فرصت های طلایی به امور ارزشمند است. برای آن که دانه‌های آینده در مزرعه‌ي زمان جوانه بزنند، کشاورز فرصت‌های آینده باید با صبوری و بردباری انتظاری هدفمند را تجربه کند.
اين هفت ويژگي تنها ويژگي‌هاي موجود در آينده‌پژوهان ممتاز نيست و با بررسي بيشتر مي‌توان ويژگي‌هاي بارز و شايد كمرنگ اما مهم ديگري را در آنها يافت. هر قدر در اين زمينه تدبر نموده و بيانديشيم، به ويژگي‌هاي بيشتري دست خواهيم يافت. پرورش هر يك از اين ويژگي‌ها مي‌تواند يك آينده‌پژوه نوپا را به آينده‌پژوهي ممتاز و برجسته مبدل نمايد.
Facebook
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نوشته‌ي: سيد عليرضا حجازي
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان