بنیانهای معرفتی آیندهپژوهی
اگر عضو یکی از شبکههای زیر هستید میتوانید این مطلب را به شبکهی خود ارسال کنید:
نویسنده : بابک نعمتی
معرفت شناسی، آینده پژوهی، وندل بل، بنیانهای معرفتی آیندهپژوهی
مطالعة بنیانهای معرفتی[1] آیندهپژوهی
گزیده ای از کتاب آقای وندل بل
تمامی حوزههای معرفتی با این پرسش روبرو هستند که دانش مورد ادعای خود را چگونه به دست آوردهاند. در حقیقت، آنها باید بنیانهای معرفتشناختی خود را تبیین و توجیه کنند. بنابراین یکی دیگر از اهداف آیندهپژوهی این است که برای دانش تولیدی خود و نیز برای پژوهشها و دیگر فرایندهای فکری منجر به پیدایش آن، بنیانهایی فلسفی فراهم آورد.
گرچه مبانی معرفتی آیندهپژوهی، برخی از توسعهیافتهترین ابعاد این حوزه را در بر میگیرند اما جای بسی شگفتی است که برخی از رشد نیافتهترین ابعاد آن را نیز شامل میشوند. آیندهپژوهان از یک سو برای بررسی نظامیافتة آیندههای بدیل، بخش زیادی از زمان و تلاش خود را به اقتباس یا ابداع ابزارهای روششناختی اختصاص دادهاند. آنها در مطالعات تجربی متعددی از این ابزارها، استفاده نیز کردهاند. به همین دلیل، در این زمینه، نمونهها و روشهای پژوهشی فراوانی دیده میشود که برخی از آنها را در فصل ششم تبیین خواهم کرد. این سخن به معنای آن نیست که امکان بهبود روشها وجود ندارد یا نیازی به پژوهش بیشتر در این زمینه احساس نمیشود؛ البته که این نیاز احساس میشود! هدف، یادآوری این نکته است که آیندهپژوهان در ابداع، کاربرد و نقد روشهای آیندهپژوهی ـ از دلفی تا آیندهپژوهی قوم نگاشتی[2]و از شبیهسازی رایانهای تا رویة آیندهپژوهی مشارکتی ـ پرکار بودهاند و آثار فراوانی را از خود بر جای گذاشتهاند.
----------------
[1]. Knowledge Foundations
[2]. Ethnographic
اما از سوی دیگر، آیندهپژوهان در تشریح مبانی فلسفی گفتههای خود دربارة آیندههای ممکن، محتمل و مطلوب، تلاش چندانی انجام ندادهاند. در میان آنها، به استثنای برخی موارد انگشتشمار، (هلمر 1983؛ اسلاوتر a1993) توجه و تفکر نقادانة پیوسته به مسایل اصلی مرتبط با ماهیت معرفتی آیندهپژوهی ـ مستقل از شیوة اجرای برخی روشهای خاص ـ رواج ندارد.
یکی از اهداف اصلی این کتاب ارایة نوعی معرفتشناسی برای آیندهپژوهی است که در تلاشهای جاری آیندهپژوهان به طور ضمنی دیده میشود. به همین دلیل، فصلهای چهارم و پنجم کتاب را به بحث دربارة بنیانهای معرفتی آیندهپژوهی اختصاص دادهام. در فصل ششم نیز با تشریح گسترهای از روشهای ویژة آیندهپژوهی، به اختصار، به برخی از این تلاشها، اشاره خواهم داشت.
بررسی بنیانهای اخلاقی[1] آیندهپژوهی
بررسی بنیانهای اخلاقی آیندهپژوهی به شکل مستقیم از جستوجوی آیندههای مطلوب به عنوان یکی از اهداف آیندهپژوهان سرچشمه میگیرد. آیندهپژوهان برای سنجش میزان مطلوبیت آیندههای بدیل، باید اهداف و ارزشهای بشری را مطالعه و ارزیابی، و از آنها استفاده کنند. آیندهپژوهان باید به درک ماهیت جامعة مطلوب و نیز به معیارهای قضاوت و ارزیابی خود، توجه ویژهای داشته باشند. حتی فراتر از این، چهبسا تصدیق معیارهای ارزشی، آیندهپژوهان را وادار سازد که در جستوجوی مفاهیم و اهداف زندگی، دربارة طبیعت بشر، جهان طبیعی پیرامون او و حتی کل عالم، تحقیق و پژوهش کنند.
برای مثال، آیندهپژوهان باید در جستوجوی پاسخ برای پرسشهایی از این دست باشند: چرا جامعة پایدار بهتر از جامعة کمدوام است؟ چرا نسلهای امروز باید نگران رفاه نسلهای فردا باشند؟ چرا مردم باید خواهان همکاری با یکدیگر باشند؟ چرا مردم باید برای تحقق جامعهای عدالتمحور تلاش کنند؟ چرا باید خواستار صلح و سازگاری باشند؟، چرا باید راستگویی و سختکوشی پیشه کنند؟ چرا باید نسبت به دیگران وفادار باشند؟ چرا باید به آزادی و اختیار احترام بگذارند؟ و چرا باید سخاوتمند باشند؟
بررسی بنیانهای اخلاقی آیندهپژوهی، نخستین بخش از کارکردهای پنجگانة لاسول یعنی تشریح اهداف و ارزشها را پوشش میدهد و البته از قلمروی آن فراتر نیز میرود. آیندهپژوهان مطالعات تجربی بسیاری را در باب اهداف و ارزشهای مردم به انجام رساندهاند. این مطالعات که در چارچوب آنها، قشرهای مختلف جامعه از رهبران و کارشناسان تا شهروندان عادی، مورد توجه بودهاند، جملگی در حوزة بررسی بنیانهای اخلاقی آیندهپژوهی قرار دارند. در این بررسی، قضاوتهای ارزشی افراد نیز کنکاش میشوند؛ قضاوتهایی که در حقیقت، زیربنای تصور آنها را از جامعة خوب تشکیل میدهند. به علاوه این بررسی، تولید و توجیه برخی معیارهای عینی برای به انجام رساندن قضاوتهای ارزشی را نیز در بر میگیرد. از این معیارها میتوان برای ارزیابی خود اهداف و ارزشها استفاده کرد. افزون بر این، در بررسی بنیانهای اخلاقی، اخلاق حرفهای آیندهپژوهان تنظیم و تدوین میشود و مشروعیت نیز مییابد؛ اخلاقی که تا امروز بیشتر تنها در حد مجموعهای غیررسمی و نه چندان روشن از رهنمودها باقی مانده است.
پیش از این اشاره شد که مطالعه و بررسی بنیانهای معرفتی آیندهپژوهی، از اهداف اصلی این کتاب به شمار میرود، همین گفته در خصوص بنیانهای اخلاقی آیندهپژوهی نیز صادق است. در این بررسی، فراتر از دستهبندیهای موجود و کاملتر از تلاشهای پیشین، به کنکاش دربارة بنیانهای اخلاقی آیندهپژوهی میپردازم؛ جلد دوم کتاب به همین موضوع اختصاص یافته است. خوشبختانه در تاریخچة مکتوباتی که به آرمانشهر و سرشت جامعة خوب میپردازند، آثار با ارزش فراوانی وجود دارد. من نیز در نخستین فصل از جلد دوم کتاب، بحث خود را درست با پرداختن به همین نکته آغاز خواهم کرد.
در اینجا تنها میخواهم با صدایی بلند و رسا فریاد بزنم که مطالعه و ترویجِ توجه عمیق به آزادی و رفاه نسلهای بعد از مهمترین اهداف آیندهپژوهی است.
--------------
[1]. Ethical Foundations
مطلبهای دیگر از همین نویسنده در سایت آیندهنگری: