تفکر درباره آینده و حوادث آن همواره یکی از الزامات انسان محسوب شده و به همین دلیل هم از گذشته های بسیار دور بشر سعی در پیش بینی وقایع آینده داشته است. او به چرخه فصول و باروری طبیعت، به تغییرات هلال ماه و به جزر و مد دریاها می نگریسته و برای پیش بینی تغییرات پیشِ رو به روشن بینان معنوی، کاهنان معابد و الگوهای آسمانی ستارگان متوسل می شده است. چنین روش هایی برای آینده بینی در طی هزاره های متمادی همچنان ادامه داشته است. اما آغاز تلاش بشر برای تفکر سیستماتیک درباره آینده به چیزی کم تر از نیم قرن قبل بازمی گردد و نتایج این تلاش نیز تاکنون چندان مؤثر نبوده است. اما اینک آینده پژوهان امیدوارند که با کمک روش های پیشرفته تر موجود بتوانند تصویر دقیق تری را از آینده ترسیم نمایند. زیرا از قرن بیستم تا به حال، تأثیر تحولات فناوری در زندگی بشر از تغییرات گسترده آب و هوایی و تغییر در ساختار ژنتیکی موجودات گرفته تا ساخت سلاح های وحشتناک آنچنان شد که دیگر عملاً امکان پیش بینی درازمدت آینده برای بشر وجود نداشت. اما از سوی دیگر همین تحولات روزافزون، پیش بینی آینده را به کاری جذاب تبدیل کرد.
به طور تقریبی می توان گفت که شروع آینده پژوهی (به معنای علمی و امروزین آن) به نخستین ماه های پس از پایان جنگ جهانی دوم بازمی گردد. در در سال ۱۹۴۵ بود که ماهنامه "آتلانتیک" اولین مقاله عرصه آینده پژوهی را به چاپ رساند. این مقاله به قلم وانوار بوش (۱)، مدیر دفتر تحقیقات علمی و توسعه کاخ سفید نوشته شده بود. بوش در این مقاله وقوع "انقلاب اطلاعات" را پیش بینی کرده بود. البته پیش بینی های بوش عموماً فقط به حوزه تحولات فناوری منحصر بود اما همین پیش بینی ها بود که پیشاپیش منجر به سازمان دهی و راهبرد فعالیت ها و تحقیقات کلان علمی آمریکا برای رفع نیازهای جدید این کشور در عصر درحال تولد اطلاعات شد.
با شروع جنگ سرد، نیاز به ترسیم دقیق تر حوادث آینده بازهم جدی تر شد. به همین منظور، روش های آنالیز سیستم ها، تحقیق در عملیات و سایبرناتیک به کمک آینده پژوهی آمد. در همین زمان بود که اولین اندیشکده ویژه آینده پژوهی با نام RAND (۲) از سوی نیروی هوایی ایالات متحده در این کشور تأسیس گردید. یکی از اعضاء کلیدی RAND شخصی به نام هرمان کاهن (۳) بود. کاهن اعتقاد داشت که برای پیش بینی آینده باید از رویه ای برآیندی استفاده نمود و بنابراین باید تحولات عرصه های متفاوت و مختلف را باهمدیگر زیر نظر داشت. بدین ترتیب در اندیشکده RAND روش های جدیدی (و من جمله روش دلفی) برای آینده پژوهی ارائه گردید. البته ناگفته نماند که برخی از این گروه ها هم بیش از حد به روش های خود مطمئن بودند و همین اطمینان بیش از حد بود که به برخی پیش بینی های نادرست نیز انجامید. به عنوان مثال گروه کوچکی از اعضاء RAND در وزارت دفاع آمریکا، روش هایی را در آنالیز سیستم ها بسط دادند که نهایتاً منجر به توسعه "سیستم طراحی و برنامه ریزی کوتاه مدت پنتاگون" شد. همین سیستم برنامه ریزی یکی از عواملی بود که به اشتباهی به نام "جنگ ویتنام" دامن زد.
آنها فکر می کردند که این روش ها را (که عموماً منحصر به حوزه های فناوری و نظامی بود) می توان در سایر حوزه های اجتماعی نیز بکارگرفت. همان طور که تاریخ نویسی به نام هاگ تامسون (۴) می نویسد، طرفداران روش آنالیز سیستم ها نهایتاً در دوران اصلاحات اجتماعی لیندون جانسون (۵) مجبور شدند به ناتوانی این روش در حل مسائل پیچیده اجتماعی اذعان کنند.
اما در اواخر دهه ۱۹۶۰، گروهی از متفکران که برای این شرکت شل کار می کردند روش "طراحی سناریوی کاهن" را در آنجا پیاده کردند. روش طراحی سناریو اساساً یک پیش بینی منفرد را برای آینده ارائه نمی دهد بلکه بجای آن، مجموعه ای از سناریوهای محتمل را برای آینده مطرح می کند. هرچند از هیچ یک از این سناریوها به تنهایی نمی توان انتظار ترسیم دقیق اوضاع آینده را داشت اما با تفکر در مورد پیامدهای محتمل هر سناریو، شرکت ها (و اشخاص) قادر خواهند بود خود را برای مواجهه با حوادث احتمالی پیشِ رو که تا پیش از آن حتی فکرش را هم نمی کردند مهیا سازند. همین آینده اندیشی ها بود که سبب شد شرکت شل در مواجهه با افت شدید قیمت نفت در دهه ۱۹۸۰ بهتر از سایر رقبا عمل کند.
در دهه ۱۹۸۰ جنبش آینده پژوهی عملاً به اوج خود رسید. در همین زمان بود که کتاب مشهور آلوین تافلر (۶) با عنوان "موج سوم" تفکر درباره آینده را در سطح عموم مردم و نه صرفاً روشنفکران جامعه گسترش داد. اما دیگر آینده اندیشی روزهای اوج خود را سپری می کرد و رو به افول داشت. در همین زمان بود که دولت جدید آمریکا یعنی دولت ریگان دیگر انگیزه چندانی برای پرداختن به موضوع آینده پژوهی نداشت. با فرارسیدن دهه ۱۹۹۰ و فروپاشی کمونیزم، کاپیتالیزم آمریکایی عملاً خود را در جهان بدون رقیب دید. روند جهانی شدن بیش از هر زمان دیگری شتاب گرفت و تنها جایی که هنوز به طور جدی به پیش بینی آینده نیاز داشت بازار بورس بود!
اگرچه در دهه ۱۹۹۰ نوعی کوته بینی و راحت طلبی بر فرهنگ و حتی سیاست آمریکایی سایه افکنده بود اما در همان دوران نیز تحولات مهمی در راه بود. در این زمان بود که کانون نوآوری به مؤسسه ای به نام "سانتافه" (۷) منتقل شد. در این مؤسسه، پایه های نظریه ای به نام "نظریه پیچیدگی" (۸) ریخته شد که می توانست انواع و اقسام مسائل از نحوه زندگی حشرات اجتماعی گرفته تا انتقال داده ها در اینترنت را حل نماید. درواقع نظریه پیچیدگی یکی از نقاط ضعف و کمبود اصلی ما در شناخت رفتار سیستم های پیچیده ای نظیر سیستم های اجتماعی را پوشش داد. به کمک نظریه پیچیدگی می توانستیم نحوه شکل گیری الگوهای منظم را از میان انبوهی از ویژگی های نامنظم و به ظاهر تصادفی تبیین کنیم.
البته باید گفت که نظریه پیچیدگی نه تنها دشواری های آینده اندیشی را برطرف نکرد بلکه در عمل محدودیت های ذاتی امکان پیش بینی آینده را خصوصاً در مورد سیستم های باز و غیرخطی (که حاوی چرخه های پیچیده بوده و اعمال کوچک ترین اختلالی در آنها می تواند منجر به پیامدهایی وسیع و غیرقابل پیش بینی گردد) بیش از پیش نشان داد. اما در عوض، روش های بهتری را برای مواجهه با رویدادهای غیرمنتظره، نقاط شکست و عدم قطعیت ها ارائه داد. براساس این نظریه ما باید همواره به دو طریق خود را برای مواجهه با رویدادهای غیرمنتظره پیش ِرو مهیا کنیم: اول با هشیاری نسبت به وقایع حال و دیگری از طریق ترسیم تصویر هرچه دقیق تری از آینده در حین تلاش برای حصول دستاوردهای بلند مدت.
هماهنگ شدن با جهان پیرامون، یکی از بهترین روش ها برای موفقیت هرچه بیشتر در مواجهه با یک آینده غیرمنتظره خواهد بود. کارل ویک (۹)، محقق رفتار سازمانی و روان شناس دانشگاه میشیگان با مطالعه سازمان هایی که در "مدیریت رویدادهای غیرمنتظره" به شیوه ای برجسته عمل کرده اند به این نتیجه رسید که شیوه تفکر در چنین سازمان هایی با آنچه به طور سنتی در تحقیقات آینده پژوهی بر آن تأکید می شد متفاوت است. کارل ویک دریافت که چنین سازمان هایی با تمرکز بر اشتباهات خود، سعی به یادگیری از این اشتباهات دارند. آنها نسبت به عملکرد خود و محیط بیرونی فوق العاده هشیار هستند. این سازمان ها سیستمی برای بازخوردگیری طراحی می کنند تا از تبدیل اشتباهات به فجایع غیر قابل کنترل جلوگیری نمایند. و بالاخره اینکه چنین سازمان هایی از روش های تصمیم گیری توزیع یافته در تمامی سطوح سازمان بهره می برند و بدین ترتیب بر شنیده شدن و جدی گرفته شدن نظرات کارشناسان (و نه صرفاً مدیران ارشد) تأکید ویژه دارند. این ویژگی ها چنین سازمان هایی را به "سازمان های متفکر" بدل می سازد و این گونه است که این سازمان ها قادرند وقایع غیرمنتظره را در زمانی که نشانه های بروز آنها جزئی و به ظاهر کم اهمیت بوده و هنوز به یک حادثه بزرگ تبدیل نشده اند، بهتر از سایرین تشخیص دهند.
بررسی سیستم های اجتماعی از منظر نظریه پیچیدگی حاکی از آن است که وقوع تحولات حتی به ظاهر کوچک در تصویر رایج ما نسبت به آینده نیز می تواند به گستره های وسیع و جدید پیش بینی نشده ای بدل شده و به وقوع یک سلسله تحولات زنجیره ای خودسازمانده منجر گردد. چنین نگاهی درواقع ریشه در برخی کارهای اولیه در تحقیقات آینده پژوهی دارد. اقتصاددانی به نام کنث بولدینگ (۱۰) این مسأله را به خوبی توضیح می دهد. او می گوید: "وضعیت بشر را همواره می توان بدین صورت خلاصه نمود: تمامی تجربیات انسان از گذشته حاصل می شود اما تمامی تصمیمات او به آینده مربوط است. به همین دلیل هم تصویری که انسان نسبت به آینده دارد، عاملی کلیدی برای تمامی تصمیم گیری های اوست. به عبارتی ویژگی و کیفیت تصاویر حاکم بر یک جامعه نسبت به آینده، مهم ترین عامل تحول آن جامعه خواهد بود."
فردریک پولاک (۱۱)، تاریخ دان مشهور آلمانی و یکی از بنیان گذاران جنبش آینده اندیشی در اروپا در کتاب خود در مورد تاریخ تفکر تمدن غرب با عنوان "تصویر آینده" معتقد است که هریک از دوران های تمدن بشری نظیر عصر کلاسیک، رنسانس، عصر روشنگری و دوران انقلاب صنعتی، در نقطه اوج خود از سوی دیدگاه های جدید انسان نسبت به آینده به چالش کشیده شده اند. در همین راستاست که پولاک تصویر وحشتناکی را از تمدن مدرن امروزین بشری ارائه می دهد چراکه از نظر او این تمدن (برخلاف تمدن های قبلی) به لحاظ فکری، افق ها و دیدگاه های تازه ای ندارد تا از سوی این دیدگاه ها به چالش کشیده شده و به حرکت و پویایی درآید. پولاک معتقد است که تمدن امروزین بشر به جای حرکت کردن، از ترس تحولات آینده منفعل شده و توانمندی خود را برای ترسیم آینده به واسطه نوعی بدبینی گسترده نسبت به آن ازدست داده است. از نظر پولاک تمدن این عصر، عملاً هیچ چشم انداز چالش برانگیزی فراتر از "ثروت" و "قدرت فناوری" ندارد. پولاک معتقد است که تنها نقطه امید برای احیاء این تمدن، گسترش افق های فکری جدیدتر در جامعه و تلاش برای شکل دادن یک جامعه بهتر است.
به هر حال، اینک و در آغاز هزاره جدید، هرچند فرصت ها و تهدیدهای گسترده ای از سوی وقایع آینده پیشِ روی ماست اما متأسفانه ما تا حد زیادی نسبت به این فرصت ها و تهدیدها نابینا و ناشنواتر شده ایم. امروزه ما نسبت به دهه ۱۹۷۰، درمورد آینده بلندمدت پیشِ رو کم توجه تر هستیم.
یکی دیگر از پیشرفت های امیدبخش در حوزه آینده اندیشی، ترسیم تصاویر بهتری نسبت به آینده است که هم مثبت بوده و هم واقع گرا می باشند (و از این نظر از بسیاری از نظرات گذشته پیشی می گیرند). این تحول با مروری بر مباحث مطرح شده در همایش های بین المللی نظیر همایش های "انجمن آینده جهان" (۱۲) در سال های مابین ۱۹۷۱ تا ۲۰۰۵ به خوبی آشکار می شود. درحالی که همایش های گذشته مملو از اختلاف نظرهای شدیدی در موضوعاتی نظیر "توسعه" در برابر "عدم توسعه"، "فناوری پیشرفته" در برابر "فناوری بومی"، "پزشکی متداول" در برابر "طب کل نگر" و . . . بود اما همایش های بعدی به مباحث توافق آمیزتر و امیدوارکننده تری نظیر استراتژی های "توسعه پایدار" (که سعی در تعالی بلندمدت و توأم اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی دارد) و یا "فناوری های سبز" (که پیشرفته ترین دستاوردهای علمی را برای توسعه فناوری های پیشرفته زیست محیطی بکار خواهد گرفت) و نیز "طب مکمل" (که پزشکی متعارف و طب حاشیه را مکمل همدیگر می داند) پرداخته اند.
و اما در پایان، شاید یکی از مهم ترین آموزه ها درمورد تفکر درباره آینده را بتوان در سخن آلن کِی (۱۳)، مخترع رابط گرافیکی رایانه ها (که منجر به طراحی سیستم عامل ویندوز شد) جستجو کرد. آلن کِی می گوید: "بهترین راه برای پیش بینی آینده، ساختن آینده است."
پی نوشت:
۱ Vannevar Bush
۲ Research and Development (RAND)
۳ Herman Kahn
۴ Hugh Thomson
۵ Lyndon Johnson
۶ Alvin Toffler
۷ Santa Fe Institute
۸ Complexity Theory
۹ Karl Weick
۱۰ Kenneth Boulding
۱۱ Frederick Polak
۱۲ World Future Society
۱۳ Alan Kay
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان