Iranian Futurist

چکیده

با وجود قرنها تجربه بشر در بررسی و تحلیل رویدادهای آتی، «آینده‏نگری»یکی از زمینه‏های علمی جدید محسوب می‏شود. رشد فزاینده توجه مدیران سازمانها-اعم از انتفاعی و غیرانتفاعی، دولتی و غیردولتی-به آینده‏نگری و پیوندهای تنگاتنگی که برنامه‏ ریزی با آینده‏نگری دارد،پژوهشگر را بر آن داشته تا در این پژوهش‏ مفهوم آینده‏نگری و ابعاد مختلف آن را بررسی نموده،پیوند میان‏ آینده‏نگری و برنامه‏ریزی را روشن نماید،و در نهایت،جایگاه آینده‏ نگری را در برنامه‏ریزی آموزش عالی مورد تحلیل قرار دهد.

این مقاله را آقای دکتر سید جمال الدین طبیبی ریاست دانشکده‏ مدیریت و اطلاع‏رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران به رشته‏ تحریر درآورده و در اختیار فصلنامه قرار داده‏اند که از ایشان تشکر می‏شود.

مقدمه
انسان موجودی است آینده‏نگر.تفکر و کنجکاوی درباره آینده،یار دیرین‏ بشر اندیشمند بوده است.لذا آینده‏نگری*به هر شکل و صورت به موازات تمدن انسان) قدمت دارد.از کار پیشگویان معبد دلفی (ihpleD در یونان باستان که به امید کسب‏ آگاهی از آینده اجتماع می‏کردند1.تا پیشگوییهای نوستراداموس (sumadartsoN در قرن شانزدهم میلادی‏2.و خیال پردازیهای علمی ژول ورن enreveluoJ) در قرن‏ نوزدهم‏3،میلادی،و سرانجام ابداع شیوه‏ها و تکنیکهای کمی و کیفی جدید دانش‏ آینده‏نگری نشانگر حساسیت و تمایل بشر به درک و پیش‏بینی رویدادهای آینده است. گرایش به آینده‏نگری در سالهای بعد از جنگ جهانی دوم فزونی یافت،و به ویژه در قلمرو مدیریت و برنامه‏ریزی،آینده‏نگری جزء اساسی مدیریت مؤثر و همچنین الگوی تعیین‏ کننده در تصمیم‏گیریهای استراتژیک سازمان به حساب می‏آید4.طی سالهای اخیر روند نگرش به آتیه اهمیت و شتاب بیشتری به خود گرفته است و آثار دانشمندان و نویسندگان‏ علاقه‏مند به امور آینده از توجه و استقبال فراوانی برخوردار شده است.

در واقع،عوامل زیر موجب گرایش مدیران به آینده‏نگری شده است:

1-سازمانها و محیط آنها پیوسته و پیچیده‏تر می‏شوند،لذا تصمیم‏گیران و برنامه‏ریزان‏ توزین تمام عوامل موجود در یک موقعیت خاص را مشکل دیده‏اند.

2-با رشد سریع سازمانها،تصمیم‏گیری جایگاه مهمی را در مدیریت به خود اختصاص‏ داده است.

3-با توجه به تحول در شرایط غالب سازمانها و عدم وجود ثبات در روابط کلیدی،ثابت‏ شده است که آینده‏نگری یکی از بهترین شیوه‏ها در شناخت و درک سریع روابط gnitsaceroF-*

جدید می‏باشد.

4-بسیاری از سازمانهائی که به سوی تصمیم‏گیری نظامدارتر(سیستماتیک‏تر)گرایش‏ یافته‏اند،نیاز به توجیه صریح و از پیش روشن شده امور آتی خویش دارند.

5-شاید مهمتر از همه،حتی افرادی که دارای مهارتهای محدودی هستند نیز می‏توانند شیوه‏های نوین و پیشرفته آینده‏نگری را در تصمیم گیریهای خود به کار گیرند5.

طبیعی است که تصمیمات مدیریت در تمام سطوح یک سازمان بر اساس نوعی‏ انتظار صریح یا ضمنی مربوط به آینده اتخاذ می‏شود.از همین انتظارات برنامه‏ها و خط مشی‏ها و سیاستها به منظور پاسخگویی به فرصتهای آینده و واکنشی به تهدیدات آینده‏ گسترش می‏یابد.برای آنکه سازمانی پویا باقی بماند،ناچار است نیازهای ارباب رجوع‏ خود را سریعا درک نماید.هر چه مدیر چنین سازمانی بیشتر قادر به حدس آینده باشد، بهتر می‏تواند آماده انجام چنین مسؤولیتی گردد6.این امر در مورد سازمانهای عظیمی‏ مانند نظام آموزش عالی که در قبال تغییرات سریع بخشهای مختلف جامعه و انتظارات‏ فزاینده افراد مسؤولیتهای بزرگی عهده دار است،بیشتر مصداق دارد.

لذا،این پژوهش تلاشی در شناخت پدیده«آینده‏نگری»،ویژگیها،رابطه آن‏ با برنامه‏ریزی،مروری بر تکنیک‏های آن،و اهمیت بهره‏گیری از آن در برنامه‏ریزی‏ آموزش عالی است.

-آینده‏نگری به عنوان یک زمینه علمی نو

آینده‏نگری علمی زمینه جدیدی است که مدت زیادی از ظهور آن نمی‏گذرد.اولین‏ اثر در ارتباط با آن کمتر از شصت سال پیش،از سوی اسکارمورگان اشتاین(nietS nagroM raksO) با عنوان آینده‏نگری اقتصادی انتشار یافت‏7.طی دو دهه 1970 و 1980 میلادی،تحول چشمگیر در سازمانها و نیاز به محصول اطمینان از امکان ادامه‏ حیات مترقی سازمانها و تغییرات مداوم محیطین باعث گردید آینده‏نگری مورد توجه‏ خاص قرار گیرد.

هدف از آینده‏نگری محاسبه با پیشگویی برخی از رویدادها با شرایط آتی است و به‏ مدیر کمک می‏کند تا شرایط آینده را بخوبی درک کند و برای مشکلات آینده‏ چاره‏اندیشی نماید8.به بیان دیگر،هدف اصلی از آینده‏نگری کسب آگاهی درباره

رویدادهای نامشخصی است که احتمالا در آینده روی خواهد داد و بدینوسیله می‏توان‏ با مطالعه‏ای منطقی و تحلیل اطلاعات موجود،دانسته و آگاهانه به استقبال آینده رفت. در واقع،آینده نگری علم و هنری است که با استفاده از اطلاعات تاریخی و شیوه‏های‏ کمکی و کیفی،آینده را مورد تحلیل قرار می‏دهد9.

البته،آینده‏نگری در زمینه‏های مختلف اقتصادی،سیاسی،اجتماعی،و اداری‏ مفاهیم مختلفی دارد10.در ارتباط با دانش برنامه‏ریزی،آینده‏نگری عبارت است‏ از فراگرد حدس زدن و پیشگوئی دستاوردهای آینده در کمک به برنامه‏ریزی‏11.همین‏ حدس زدن رویدادها و پیشگوئی شرایط خارج از کنترل یک سازمان است که برنامه‏ریزان‏ را در شکل بخشیدن به آینده سازمان،یاری می‏دهد.

با چنین اهدافی،سازمانهای بزرگ امروزی به نحوی سعی در بهره‏گیری از آینده‏نگری در برنامه ریزیهای خود دارند،زیرا تغییرات و تحولات فزاینده و سریع محیطی‏ موجب شده است تا مدیران در جوی نامطمئن کارکنند.در چنین شرایطی،این مدیران‏ ترجیح می‏دهند علی رغم امکان نادرست بودن نتایج حاصل از آینده‏نگری،به‏ حدسهای عالمانه درباره آینده سازمان خویش متوسل شوند که طبعا از حدسهای‏ غیر علمی به مراتب با ارزشتر است‏12.

چه کسی به آینده‏نگری نیاز دارد؟باید گفت تقریبا هر سازمانی،چه بزگر و چه‏ کوچک،خصوصی یا عمومی،انتفاعی یا غیرانتفاعی،ناچار است به نوعی از تکنیک‏ ها و شیوه‏های آینده‏نگری استفاده کند تا بتواند ضمن برنامه‏ریزی با شرایط آینده‏ای‏ که از آن آگاهی کافی نداردت،برخورد نماید13.

دلایلی که ضرورت آینده‏نگری در نظام آموزش عالی را مواجه می‏سازد می‏توان به‏ شرح زیر بر شمرد:

1-اصول برنامه‏ریزی آموزش عالی و انجام هرگونه فعالیتی در جهت اعتلای نظام‏ آموزش عالی،بدون آینده‏نگری،پویایی خود را از دست می‏دهد.

2-عدم تحلیل رویدادهای آتی،چه مثبت و چه منفی،که به نحوی نظام آموزش عالی‏ را تحت تأثیر قرار می‏دهد،به منزله حرکت برنامه ریز در ظلمتی مأیوس کننده است که‏ گاه کل نظام آموزش عالی را نیز به بیراهه می‏کشاند.

3-رشد فزاینده جمعیت،انفجار دانش و تکنولوژی و انظارات گوناگون جامعه از نظام‏

آموزش عالی،برنامه ریز را مجبور به استفاده از تکنیک‏های مختلف آینده‏نگری‏ می‏نماید.

4-گسترش آگاهی مردم،به ویژه جوانان مشتاق ورود به دانشگاه و نوسانی که در نگرش‏ آنان نسبت به رشته‏ها و مقاطع تحصیلی آموزش عالی بروز می‏کند،دلیل دیگری‏ از اهمیت آینده‏نگری علمی توسط برنامه‏ریزان آموزش عالی است.

5-و شاید مهمتر از همه،تحول سریع و مداوم در کلیه شؤون جامعه،اعم از اقتصادی، سیاسی،اجتماعی و فرهنگی در روزگار ما برنامه ریز را ملزم به شناخت و محک زدن‏ هر چه بیشتر متغیرهائی می‏نماید که می‏توانند آموزش عالی را در آتیه به هر نحو و به‏ هر میزان تحت تأثیر قرار،دهند.

روی هم رفته،آینده‏نگری یکی از عوامل مهم در نظام برنامه‏ریزی تقریبا کلیه‏ سازمانهاست.چنانچه آینده‏نگری درست انجام گیرد و حدسهای آن بیشتر به واقعیت‏ گرایش یابد،بدرستی می‏تواند راهنمای برنامه‏ریزان در اتخاذ راهبردهای لازم‏ در محیطی مطمئن‏تر باشد.اما هنگامی که آینده‏نگری درست نباشد،می‏تواند شکست‏ برنامه ریز و بیهودگی راهبردها و اقدامات انجام شده را به همراه داشته باشد14.

-برنامه‏ریزی و آینده‏نگری

برنامه‏ریزی یک تکنیک مهم جهت‏گیری در هر سازمان است.برنامه‏ریزی فراگردی‏ برای پیشگویی شرایط آینده و آمادگی مواجه شدن با آن به شمار می‏آید.برنامه‏ریزی‏ اهدافی را تدوین می‏کند و نحوه استفاده مؤثر از منابع را در تحقق این اهداف جستجو می‏نماید.برنامه‏ریزی فراگردی است مداوم که عموما درصدد برخورد با شرایط متغیر، نیازهای متغیر،محیط متغیر،و ایده‏های متغیر است.برنامه‏ریزی یکی از مهم‏ترین‏ وظایف مدیریت و بخشی ضروری از تصمیم‏گیری است.برنامه‏ریزی نیاز به مشارکت‏ تمامی گروهها یا عناصر دخیل در ساختار عملیاتی دارد.برنامه‏ریزی آمادگی برای عمل‏ است.در نتیجه،برنامه‏ریزان با بهره‏گیری از آینده‏نگری به پیشواز رویدادهای آینده می‏ روند،گر چه در خیلی از موارد آینده‏نگری را امری مأیوس کننده می‏شناسند.

به هر حال،برنامه ریزی اگر قرار است موفق باشد،ناچار است نگاهی جستجوگر به‏ درون،نگاهی وسیع به اطراف،و در نهایت نگاهی طولانی به آینده داشته باشد15.نگاه

جستجوگر به درون شامل مرور کلی بر ساختار و دارایی سازمان-شامل منابع انسانی، امکانات و تجهیزات،فضا و سرمایه-می‏باشد.نگاهی وسیع به اطراف شامل شناخت‏ محیط،روابط سازمان با ارباب رجوع و افزایش آگاهی نسبت به عواملی است که به نوعی‏ می‏توانند بر سازمان تأثیر بگذارند و بالعکس.نگاه طولانی به آینده شامل آینده‏نگری‏ است که با سنجش دقیق دو مرحله فوق،حال را به آینده مرتبط می‏سازد16.

در واقع،آینده‏نگری مرحله پیش درآمد برنامه‏ریزی دراز مدت محسوب می‏شود. در این مرحله با تدوین یک سلسله فرضیه بر اساس شناخت از شرایط گذشته و وضعیت‏ حاضر سازمان،شالوده و اساس برنامه‏ریزی فراهم می‏گردد.«در رابطهء میان آینده‏نگری‏ با برنامه‏ریزی مسأله اساسی این است که این دو به طور مؤثر و به بهترین شیوه‏ در یکدیگر ادغام گردند.مناسبات این دو پدیده و به خصوص از مرحله آینده‏نگری به‏ برنامه‏ریزی دارای اهمیت زیادی است،زیرا کیفیت برنامه‏ریزی را بالا می‏برد17» رویهم رفته،«آینده‏نگری یک الزام برای برنامه‏ریزان و پایه‏ای است برای برنامه‏ریزی‏ و کنترل‏18»و سود حاصل از آینده‏نگری می‏تواند با توفیقی که برنامه‏ریزان در اجتناب‏ از بحرانها و بیگانگی بیش ازر حد از رویدادهای آینده کسب می‏نمایند،ارزیابی گردد19.

گر چه آینده‏نگری نقش مهمی در فراگرد برنامه‏ریزی ایفا می‏کند،اما برنامه‏ریزان‏ غالبا اعتماد زیادی به آینده نگریهای متخصصان آینده‏نگر ندارند20.دلایل عمده این‏ بی‏اعتمادی را می‏توان به شرح زیر خلاصه نمود:

1-اگر می‏شد که آینده را بدرستی پیش‏بینی نمود،برنامه‏ریزی نسبتا ساده انجام‏ می‏گرفت.در آن صورت مدیران فقط به محاسبه منابع انسانی و مادی‏ و فرصتها و تهدیدهای احتمالی می‏پرداختند.در ضمن،مدیران می‏باید بهترین روش‏ دستیابی به اهداف خویش و دقت در کسب درجه بالائی از اطمینان را جستجو می‏کردند. ولی،در عمل،آینده‏نگری خیلی پیچیده است و نمی‏تواند بسادگی راههای مطمئن به‏ برنامه‏ریزان ارائه دهد21.

2-گر چه مقالات و نشریات مربوط به آینده‏نگری سرشار از تکنیکهای لازم برای‏ آینده‏نگری است،لیکن مطالب محدودی درباره اینکه چگونه برنامه‏ریزان باید آینده‏ نگری را بپذیرند و پیشنهادات آینده‏نگران را به کار بندند،ارائه شده است‏22.یکی‏ از تلاشهایی که اخیرا در این باره به عمل آمده،مقاله جالبی است که پاویا (aivaP

انتشار داده است‏23.

3-آخرین دلیل در این زمینه عدم شناخت کافی آینده‏نگران از نیازهای واقعی‏ برنامه‏ریزان و مدیران است.با شناخت بیشتر از نیاز برنامه‏ریزان و مدیران،آینده‏نگری‏ تصویر روشن‏تر و واقعی‏تری از آینده سازمان ارائه می‏دهد24.

در اینجا باید تأکید شود که آینده‏نگری هنگامی مفید است که از عدم اطمینان‏ برنامه‏ریزان بکاهد و تصویری از آینده نگران به برنامه‏ریزان و مدیران ارائه دهد که‏ مرجعیت داشته قابل اعتماد25باشد26.

-مراحل و تکنیکهای آینده‏نگری

آینده‏نگر قبل از انجام هر فعالیتی و تدوین مفروضات و طرح آینده‏نگری ناچار است‏ سؤالات مهم زیر را مطرح بنماید و پاسخهای مناسب را که به تصمیم‏گیری او کمک می‏ کند،تحلیل نماید:

1-پایه این مفروضات چیست؟چرا فکر می‏کنیم که این امر اتفاق خواهد افتاد؟

2-احتمال وقوع امری که حدس زده‏ایم،چقدر است؟

3-برخورد این امر بر سازمان در صورتی که اتفاق بیفتد یا نیفتد چیست؟

4-عمل اقتضائی در قبال این امر،اگر اتفاق بیفتد یا نیفتد،کدامست؟

5-نقطه حساس برای عمل کدامست‏27؟

به علاوه،آینده‏نگر باید سؤالات زیر را مطرح نماید تا بتواند به صورت نظامدار به‏ هنگام گذر از مراحل آینده‏نگری،آگاهانه‏تر عمل نماید:

1-چرا آینده‏نگری مورد نیاز است؟

2-چه افرادی از آینده‏نگری استفاده می‏نمایند،و نیازهای خاص آنها کدامست؟

3-چه سطحی از تفصیل امور مورد نیاز است.وافق زمانی مناسب کدامست؟

4-چه اطلاعاتی در دسترس است،و آیا این اطلاعات برای آینده‏نگری کافیست؟

5-آینده‏نگری چه هزینه‏ای در بر دارد؟

6-با چه دقت و درستی انتظار داریم که آینده‏نگری انجام پذیرد؟

7-آیا آینده‏نگری در موقع مناسب انجام می‏گیرد تا بتواند به فراگرد تصمیم‏گیری کمک کند؟

8-آیا آینده‏نگر به روشنی می‏داند که چگونه از آینده‏نگری در سازمان استفاده خواهد شد؟

9-آیا یک فراگرد بازخورد وجود دارد تا آینده‏نگری را پس از انجام ارزیابی کرده،آن‏ را توجیه نماید28؟

در این موقع،آینده‏نگر مراحل زیر را می‏پیماید تا به آینده‏نگری شکل بخشد:

1-تعیین مسأله یا مقصودی که آینده‏نگری بدان مربوط می‏شود

2-جمع‏آوری اطلاعات

3-پالایش و انتخاب اطلاعات اختصاصی

4-انتخاب روش با استفاده از تکنیکهای مناسب

5-الگوسازی

6-مقایسه نتایج احتمالی آینده‏نگری با انتظارات

7-ترجیه کافی از آینده‏نگری و تلاش در واقعی‏تر کردن آن

8-اقدام به آینده‏نگری

بدون شک،آینده‏نگر در گذر از مراحل فوق با موانع و مشکلاتی روبرو خواهد بود که‏ می‏توانم با به کارگیری شیوه‏های زیر تا حد زیادی آنها را از سر راه برداشت:

1-ارباب رجوع خود را خوب بشناسد.

2-استقلال فکر داشته باشد و قضاوت خود و سایرین را بیازماید و اغوا نشود،زیرا در آن‏ صورت همواره دچار اشتباه خواهد شد.

3-به منظور اطمینان بیشتر،قدری از وسعت وزن آینده‏نگری بکاهد29.

4-متغیرهای محیطی را بخوبی بشناسد و اثرات متقابل آنها را بر آینده‏نگری تحلیل‏ نماید.

5-اطلاعات را از منابع موثق کسب کند و خوشبینی بیش از حد به آینده‏نگری نداشته باشد.

6-با مدیریتی مؤثر و پویا آینده‏نگری را از ابتدا تا انتها اداره نماید.

معمولا در آینده‏نگری از شیوه‏های متفاوتی استفاده می‏شود که طیف وسیعی از یک‏ قضاوت ساده شخصی تا روشهای پیشرفته و پیچیده آماری را شامل می‏شود30.

برخی از تکنیکهای آینده‏نگری،مثل تکنیک دلفی (euqinhceT ihpleD) ، بسیار قدیمی‏اند.تعداد زیادی از این تکنیکها مثل روشهای تحلیل رگرسیون*در قرن‏ (*)- serudecorP sisylanA noissergeR

نوزدهم توسعه یافته و انواع پیشرفته آن مثل باکس-جینکینز (snikneJ-xoB ehT) در قرن بیستم مورد توجه قرار گرفته است‏31.

با تکنیک دلفی نظریات کارشناسان و متخصصان با سؤوالات مکرر دربارهء یک موضوع‏ علمی خاص جمع‏آوری می‏شود و سعی می‏گردد که روند احتمالی رویدادهای مرتبط با موضوع آینده‏نگری شود32.کسب نظریات افراد به طور انفرادی،بدون ذکر نام‏ و از طریق پرسشنامه است،و این افراد از وجود و نظر دیگر صاحب نظران درباره آن‏ موضوع بی‏اطلاع هستند.پس از تحلیل و خلاصه کردن نظریات کسب شده،مجددا این‏ نظریات در اختیار متخصصان قرار می‏گیرد و پس از چند بار تکرار،در نهایت بهترین‏ حدسهای ارائه شده به عنوان آینده‏نگری آن موضوع محسوب می‏شود33.

فراگرد تکنیک دلفی به صورت زیر است:

1-گروهی از متخصصان یک زمینه خاصی از داخل و خارج سازمان انتخاب می‏شوند 2-از هر متخصص بدون اطلاع وی و تأثیرپذیری از تفکر دیگری،درباره اینکه در آینده‏ چه اتفاقی در مورد آن پدیده روی خواهد داد،پرسش می‏شود.

3-پاسخهای گردآوری شده تحلیل گردیده و خلاصه نتایج حاصل را مجددا در اختیار همان متخصصان قرار می‏دهند؛

4-باز هم بدون اطلاع از وجود سایر متخصصان،از هر یک از آنمان خواسته می‏شود تا درباره آن پدیده به آینده‏نگری بپردازند؛

5-این فراگرد چند بار تکرار می‏شود؛

6-نتایج حاصل بررسی می‏شود و بهترین حدسها به عنوان آینده‏نگری قابل قبول‏ محسوب می‏گردد34.

در تکنیکهای تحلیل رگرسیون،قضاوت با تحلیل آماری صورت می‏گیرد و بر آن‏ اساس آینده‏نگری می‏شود.این تکنیک در زمره بهترین روش علّی محسوب می‏شود و در آن رابطهء متغیر اصلی با سایر متغیرهابه صورت ریاضی مورد آزمون قرار می‏گیرد و تبعیت توزیع یک متغیر را از متغیرهای دیگر مورد آینده‏نگری قرار می‏دهند.تحلیل‏ رگرسیون می‏تواند به صورت خطی یا مرکب باشد.یعنی آزمون وابستگی با یک‏ یاد و یا چند متغیر به طور همزمان انجام پذیرد.تحلیل رگرسیون به ارائه خطی منتهی‏ می‏شود که بهترین نشانگر اطلاعات به دست آمده می‏باشد.این خط می‏تواند بهترین

نمودار روند یک رویداد در آینده باشد.

معادلهء رگرسیون به صورت زیر است: رگرسیون خطی Xb+a xy رگرسیون مرکب nxnb+...+2x2b+1x1b+a x....,2x1xY در اینجا Y متغیر وابسته و X متغیر مستقل و a,b ضرایب رگرسیون محسوب‏ می‏شوند35.

با کاربرد این تکنیک می‏توان مشخص نمود که چگونه می‏شود یک عامل را آینده‏ نگری کرد در صورتی که ارزش عوامل مرتبط با آن معلوم باشد36.

تکنیکهای باکس-جنکینز روشی کاملا پیشرفته در آینده‏نگری محسوب می‏شود که حداقل اشتباه را در شرایط پیچیده در بر دارد.اگر فراگردی که آینده یک پدیده را شکل‏ می‏بخشد به طور کلی برای تصمیم‏گیر پیچیده و مرموز باشد،از این تکنیکها استفاده می‏ شود37.

با این تکنیکها روشی برای سنجش اثرات متقابل ارائه می‏دهند،الگویی برای آینده‏ نگری انتخاب می‏کنند،پارامترها را حدس می‏زنند،و یک راه مشخص را انتخاب، اجرا و کنترل می‏نمایند.چند بار این عمل تکرار می‏شود و الگوها را عوض می‏نمایند، و در نهایت الگوی اصلی آینده‏نگری تدوین و مورد استفاده قرار می‏گیرد38.

به طور کلی،این روش آینده‏نگری از غالب روشها متمایز بوده و از میان الگوهای طبقه‏ بندی شده احتمالا مفید،الگویی انتخاب می‏شودم.ارتباط درونی پارامترهای آن‏ تخمین زده می‏شود و سپس کنترل و آزمون ریاضی صورت می‏پذیرد.اگر الگو برای آینده‏ نگری قانع کننده باشد،به عنوان الگوی نهائی مورد استفاده قرار می‏گیرد.در غیر این‏ صورت،نسبت به انتخاب الگوی دیگری از طبقه‏بندی و تکرار فراگرد فوق اقدام می‏شود تا در نهایت مطلوبترین الگوجهت آینده‏نگری به دست آید39.

لازم است اشاره شود که این تکنیک دارای معایبی است.از جمله:اطلاعات نسبتا زیادی مورد نیاز است،راه ساده‏ای برای تحلیل ارتباط درونی پارامترها وجود ندارد و نیاز به دستورالعملهای ریاضی بسیار پیچیده و کامپیوتری است.در نهایت،ساخت یک‏ الگوی مطلوب مستلزم صرف زمان و سایر منابع در حد گسترده است.ولی،درجه دقت‏ و درستی آن در حد بسیار بالاست.

رویهم رفته،تکنیکهای آینده‏نگری را می‏توان به دو دسته تقسیم نمود:

(1)روشهای کیفی و(2)روشهای کمّی‏40.

آینده‏نگریهای کیفی شامل تخمینها و یا پیش‏بینی‏های ذهنی درباره رویدادهای آینده‏ است.آینده نگریها بیشتر بر پایه عقاید و نظریات است تا اطلاعات دقیق.روشهای کمی‏ بر اساس استفاده از فرمولهای ریاضی و روشهای آماری و برخورداری از امکانات‏ کامپیوتری صورت می‏پذیرد.مزایا و محدودیتهای تکنیکهای کمی و کیفی در جدول‏ زیر خلاصه شده است:

مزایا و محدودیتهای تکنیکهای کمی و کیفی آینده‏نگری
(به تصویر صفحه مراجعه شود)

در تقسیم‏بندی دیگری،تکنیکهای آینده‏نگری شامل چهار گروه به شرح زیر می‏باشد:

1-روشهای قضاوت
در شرایط خاصی،قضاوت مدیران مبنای محکمی برای آینده‏نگری ارائه می‏دهدم. از این روشها هنگامی که مدیران دارای تجربه کافی باشند و بتوانند بر اساس آن آینده‏ نگری نمایند،استفاده می‏شود.دو امتیاز روشهای قضاوت شامل مقرون به صرفه بودن‏ آنها و زمان کوتاهی است که صرف آنها می‏شود.عیب این روشها ساده بودن آنهاست.

عدم پیچدگی آنها موجب بی‏اعتمادی مدیران به صحت و درستی آینده‏نگری می‏شود.

2-روشهای شمارش
با این روشها اطلاعات بسیار زیادی تحلیل می‏شود.به لحاظ حجم زیاد داده‏های‏ مورد آزمایش،به طور کلی استفاده از کامپیوتر ضروری است.اعتماد به این روش عمدتا بخاطر آن است که اولویتها،روند،و مقاصد ارباب رجوع را مشخص می‏نماید.امتیاز این‏ تکنیکها در این است که اطلاعات گذشته معمولا مورد نیاز نیست.مدیر ترجیح می‏دهد که اولویتهای مشتریان و ارباب رجوع را در حال حاضر و آینده بداند و با گذشته کاری ندارد. عیب این روشها هزینه آنهاست،زیرا پردازش حجم زیادی از اطلاعات و داده‏ها وقت‏ گیر و بسیارگران می‏باشد.

3-روشهای توالی زمانی
منظور از کاربرد این روشها عبارت از اندازه‏گیری درجه تغییری است که با معیارهای‏ معینی و طی زمان مشخص روی می‏دهد.با این آگاهی،آینده‏نگری قابل اعتمادی برای‏ آینده‏ای قابل پیش بینی انجام می‏پذیرد.در این روشها عوامل دوره‏ای،اثرات فصلی، و تغییرات اتفاقی یا غیر منظمی که ممکن است روی دهد،بررسی می‏شوند.مزیت‏ روشهای توالی زمانی عدم محدودیت آنهاست،چرا که آینده‏نگری می‏تواند بدون نیاز به افزایش هزینه قابل ملاحظه سریعا روزآمد شود.دو نقطه ضعف این روشها عبارت‏ است از نیاز قابل ملاحظه به اطلاعات مربوط به گذشته و عدم کارآیی این روشها در منظور داشتن تغییرات در شرایط محیطی سازمان.

4-روشهای همبستگی یاعلّی

روشهای توالی زمانی پیشگفته معمولا به شرح دربارهء اثر یک متغیر بر زمان طی‏ مدت معین می‏پردازد.گاهی مدیران مایلند رابطهء علت و معلول را در مورد چند متغیر به‏ دقت تعیین نمایند،در این صورت از روشهای همبستگی یاعلّی استفاده می‏نمایند.این‏ روشها به منظور شرح درجهء همبستگی بین دو یا چند متغیر از الگوهای رگرسیون، الگوهای اقتصادی و غیره استفاده می‏نماید.یک امتیاز روشهای همبستگی یاعلّی این‏ است که می‏توان با آنها روابط اضافی را آزمود.این امر مدیران را قادر می‏سازد که آینده‏ نگریهای مختلف را به موقع انجام دهند.یک نقطه ضعف این روشها صرف وقت زیادی‏ است که برای ساخت برخی الگوهای آن لازم است.به علاوه،تفسیر و تعبیر نتایج‏ تحلیل‏های انجام شده نیز مستلزم زمان طولانی‏تری*می‏باشد42.

رویهم رفته،در انتخاب تکنیکهای آینده‏نگری عوامل زیادی نقش دارد که مهمترین‏ آنها شامل تناسب هزینه،و درستی نتایج حاصل است.به علاوه،تکنیکهای آینده‏نگری‏ باید قادر باشد عوامل و عناصر زیادی را در برگیرد43.علّی رغم گرایش به تکنیکهای‏ مقداری نباید از این واقعیت غافل ماند که آینده نگریهای کمی مسایلی از جمله مسایل‏ زیر را به همراه دارند:

1-ممکن است نقش روابط انسانی در آینده نگریهائی که صرفا جنبه کمی دارند،نادیده‏ گرفته شود.

2-اگر افرادی که با آینده‏نگری سر و کار دارند همگی دارای زمینه فکری و نگرش‏ یکسانی باشند،ممکن است یک وضعیت را فقط از دیدگاه واحدی مطالعه نمایند و دیدگاههای مختلف دیگر را نادیده بگیرند.

3-اگر آینده نگری بوسیله مدیرانی انجام شود که عادت دارند فقط تصمیمات عالی‏ در موقعیتهای نسبتا ایستا بگیرند،ممکن است کار در شرایط غیرعادی که نیاز به‏ تخیل،ابتکار،ثبات قدم،و سائقه دارد به نتیجه و قاعده‏سازی نادرست منتهی شود44.

(*)-برای مطالعه دقیق‏تر و مفصل‏تر تکنیکهای آینده‏نگری می‏توان به منابع 8(صص 62-48)و 12(صص‏ 8-5)و 4(صص 44-40)و 46(صص 699-698)و 54(صص 88-86)و 8(صص 62-60)و 30(صص 54-53) رجوع نمود.

-آینده‏نگری در برنامه‏ریزی آموزش عالی

بر اساس تجربه نظامهای آموزش عالی پیشرفته،آینده‏نگری استراتژیک توانائی‏ بخش آموزش عالی را در برنامه‏ریزی به نحو بارزی افزایش خواهد داد45.همان‏طور که‏ در صفحخات قبل به لزوم آینده‏نگری در برنامه‏ریزی آموزش عالی اشاره شد،برنامه‏ ریزی آموزش عالی مانند دیگر برنامه ریزیها عمیقا نیازمند آینده‏نگری است.نگرش‏ نظام آموزش عالی،با نقش حیاتی و مسؤولیتهائی که در قبال جامعه به عهده دارد،می‏باید به آینده وسیع‏تر،نافذتر،و سنجیده‏تر از دیگر سازمانها باشد تا بدین وسیله بتواند در برنامه‏ریزی از استراتژیها و تکنیکهای آینده‏نگری مناسبتر بهره گرفته و تصویر دقیق‏تر و درست‏تری از آینده ارائه دهد.

آینده‏نگر آموزش عالی می‏باید واجد ویژگیهائی ممتاز باشد و علاوه بر جامعیتی‏ برجسته به لحاظ تسلط بر زمینه آموزش عالی و آشنایی کافی با دیگر زمینه‏هائی که به‏ نوعی با آموزش عالی ارتباط و پیوند دارد،حداقل موارد زیر را دارا باشد:

1-اندیشه‏ای تحلیلی و نافذ و آینده‏نگر،

2-سابقه برنامه‏ریزی و ارزیابی رویدادهای آموزش عالی،

3-تجربه و مهارت کافی در روشها و تکنیکهای آینده‏نگری،

4-توانایی ارزیابی کیفیتها،عملکرد،هزینه‏ها و منافع حاصل از آموزش عالی،5-مهارت‏ تمرکز فکر به هنگام رو به رو شدن با مشکلات و شرایط بحرانی،

6-وسعت نظر و تسلط به تطبیق علمی نظام آموزش عالی با دیگر نظامهای مشابه داخلی‏ و خارجی،

7-مهارت در ارائه پیش فرضهائی درباره آینده جامعه،از جمله ساختار اشتغال، روند اقتصاد و سیاست ملی،تغییرات تکنولوژی،روابط انسانی و اخلاقیات و غیره،

8-تسلط بر پژوهش و قابلیتهای لازم جهت استفاده از تکنیک و روشهای کمی و کیفی.

آینده‏نگر آموزش عالی پیش از تدوین آینده‏نگری باید پاسخهائی برای سؤوالات‏ زیر که بر محور آینده‏نگری آموزش عالی دور می‏زنند بیابد:

1-آموزش عالی در آینده واجد چه ارزشهایی خواهد بود؟جامعه چه نگرشی و چه‏ انتظاراتی از نظام آموزش عالی خواهد داشت؟با چه کمیتی و چه کیفیتی؟

2-آموزش عالی چگونه و با چه سرعتی توسعه می‏یابد؟

3-نگرش دولت نسبت به آموزش عالی چه روندی را دنبال خواهد نمود؟

4-آموزش عالی چه امکاناتی برای رشد در آینده در اختیار خواهد داشت؟

5-چه افرادی داوطلب ورود به دانشگاه خواهند بود؟

6-روند اقتصاد و سیاست جامعه در چه مسیری خواهد بود؟به علاوه این دو بخش چه‏ نگرشی نسبت به آموزش عالی خواهند داشت؟

7-چه راهبردها و خطمشی‏هائی در قبال عوامل بازدارنده رشد آموزش عالی باید اتخاذ شود؟

8-تغییرات مهم تکنولوژی در ارتباط با آموزش عالی در سطح جهانی چگونه خواهد بود؟

9-تحولات آموزش عالی در سایر کشورها به چه نحو خواهد بود؟

10-آموزش عالی چه مسوولیتهائی و با چه اولویتهائی در قبال بخشهای مختلف جامعه‏ به عهده خواهد داشت؟

11-ساختار دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی چگونه خواهد بود؟

12-وسایل،تجهیزات،فضای حیاتی و سرمایه لازم برای این منظور با چه کمیت‏ و کیفیتی و از کدام منابع تأمین خواهد شد؟

13-مکانیزم پذیرش دانشجو و شیوه‏های انتخاب استاد و کمیت و کیفیت دانشجو و استاد به چه صورتی خواهد بود؟

14-روشهای آموزش،زمینه‏ها و مقاطع تحصیلی دچار چه تحولات و نوساناتی خواهد شد؟

15-نسبتها(مثل نسبت پذیرش دانشجو به تعداد داوطلبان ورود به دانشگاه،نسبت استاد به دانشجو،نسبت تعداد کتاب به دانشجو و...)چه وضعیت و نوساناتی خواهد داشت؟

16-کمیت و کیفیت تحقیقات دانشگاهی چگونه خواهد بود و توانائی علمی و پژوهشی‏ استادان و دانشجویان در چه حدی خواهند بود؟

17-ساختار اشتغال در جامعه‏آتی به چه صورت خواهد بود و بخشهای مختلف چه نوع‏ فارغ‏التحصیلانی،در چه حدی،و یا چه قابلیتها و تواناییهایی نیاز خواهند داشت؟به‏ علاوه،فارغ‏التحصیلان دانشگاهی تا چه حد در راستای این نیازها حرکت خواهند کرد؟همچنین،آینده‏نگر آموزش عالی سؤالات خاص مربوط به لزوم آینده‏نگری‏ را که قبلا شرح داده شده است،مورد تحلیل قرار می‏دهد.

سپس،آینده‏نگر اختصاصا با تماسهای مکرر با برنامه‏ریز سعی در شناخت نیازهای‏ او دارد و،در مقابل،تحلیلها و برداشتهای آینده‏نگری خود را برای برنامه ریز توجیه می‏ نماید.تحلیلهای آینده‏نگر هنگامی می‏تواند برای برنامه ریز توجیه پذیر و قابل اعتماد باشد که بر مبنای جمع‏آوری اطلاعات و داده‏های علمی گسترده و همچنین بهره‏گیری‏ از تکنیکهای آینده‏نگری مناسب،صورت پذیرد.

رویهم رفته،تحلیل عوامل محیطی آتی و آینده‏نگری آموزش عالی برنامه‏ریزان‏ را قادر خواهد ساخت و تا افقهای تازه‏ای در برابر خود داشته باشند،ارزیابی عمیق‏تری‏ از فرصتها انجام دهند،موانع و تهدیدهای محیطی را بهتر درک نمایند و،در نتیجه، در تدوین راهبردها و خطمشی‏های لازم برای برنامه‏ریزی راهبردی آموزش عالی‏ کشور به روشی علمی‏تر عمل نمایند.نمودار زیر نشان دهندهء مراحل آینده‏نگری در برنامه‏ ریزی استراتژیک آموزش عالی می‏باشد.

(به تصویر صفحه مراجعه شود)

نتیجه‏گیری
آینده‏نگری علمی است که با هنر توام است.از آنجا که منابع تشکیل دهندهء آن، یعنی اطلاعات،تحلیل،تجربه و قضاوت انسان است،نمی‏توان آنرا یک علم به شمار آورد. بنابراین،نتیجه‏گیریها و توصیه‏های آن نمی‏توانند تضمینی برای وقوع حتمی رویدادهای‏ پیش‏بینی شده در آینده باشند.با این وجود،آینده‏نگری که قدمتی طولانی دارد،طی

چند دهه اخیر مورد توجه فزاینده مدیران و برنامه ریزان در سازمانهای مختلف اعم‏ از دولتی و غیردولتی قرار گرفته است.برخی آینده‏نگری را با نظر منفی و برخی‏ دیگر آنرا با نگرشی مثبت مورد توجه و ارزیابی قرار داده‏اند.اکثر اندیشمندان و محققانی‏ که آینده‏نگری را مورد مطالعه قرار داده‏اند و آنرا تجربه نموده‏اند،آینده‏نگری را یکی‏ از بهترین اعمالی دانسته‏اند که مدیران را به تفکر درباره آینده و آماده شدن برای آتیه‏ مطلوب یاری می‏دهد.به علاوه،آینده‏نگری،بخصوص وقتی که تمامی سازمان در آن‏ مشارکت داشته باشد،در تهیه و تدوین برنامه‏های هماهنگ و اثر بخش کمک قابل‏ ملاحظه می‏نماید.از آنجا که آینده‏نگری تلاشی گروهی است و،از سوی دیگر،هیچ‏گونه‏ الگوی آینده‏نگری وجود ندارد که در هر مورد و تحت هر شرایطی مناسب باشد.لذا، در هر موقعیتی آینده‏نگری می‏باید با مشارکت مستمر و هر چه بیشتر اعضای سازمان‏ صورت پذیرد.

آینده‏نگری ارتباط بسیار نزدیکی با برنامه‏ریزی دارد و هرگونه برنامه‏ریزی هنگامی‏ می‏تواند به نتایج مطلوب منتهی شود و در جوی مطمئن تدوین یابد که بر اساس آینده‏ نگری علمی و استفاده از تکنیکهای مناسب آن طراحی گردد.بی‏تردید،برنامه‏ریزان‏ غافل از این واقعیت نیستند که آینده‏نگری نمی‏تواند جایگزین محاسبه علمی شود، و بالاخره باید آینده‏نگری را بارها انجام داد تا بتوان بدان بیشتر اعتماد نمود-با این حال‏ حتی برنامه ریزانی که نظر مساعدی به آینده‏نگری ندارند،غالبا در امور روزمره خود نیز از آن به نحوی استفاده می‏نمایند.

برنامه‏ریزی آموزش عالی مانند دیگر برنامه ریزیها و بادارا بودن پیچیدگیها و مسایل‏ خاص خود،نیازمند بهره‏گیری از آینده‏نگری است که باید به طور مداوم آنرا بررسی نمود، انجام داد،ارزیابی کرد و تجدید نمود تا حاصل آن بیشتر به واقعیت گرایش یابد.حداقل‏ امتیازاتی که آینده‏نگری برای برنامه‏ریزان آموزش عالی در بر دارد شامل موارد زیر است: 1-افقهای آینده آموزش عالی را ترسیم می‏کند و مرزهای تصمیم‏گیری سیاستگذاران‏ و برنامه‏ریزان را مشخص می‏سازد.

2-جهات و راههای مختلف رشد و توسعه آموزش عالی را به خوبی بررسی می‏کند و تحلیل می‏نماید و،در نتیجه،سطح آگاهی و توانایی برنامه‏ریزان را در انتخاب راه‏ آتیه و تدوین استراتژیهای مؤثر بالا می‏برد.

3-با تحلیل محیط فعلی و تهیه سناریوهائی از محیط آتی آموزش عالی،نقاط ضعف‏ و قوت این نظام را به خوبی تشریح می‏نماید و با راههای پیشنهادی به حل مسایل آتی‏ آموزش عالی کشور کمک می‏کند.

4-بهره‏گیری از اطلاعات در حد گسترده،و شناخت ارتباطات میان پدیده‏ها و تحلیل‏ کنشها و واکنشهای احتمالی پدیده‏ها و رویدادها در آینده،بینش و تجربه برنامه‏ریزان‏ آموزش عالی را افزایش می‏دهد،به نحوی که بر شیوه‏های شناخت،تحلیل و قضاوت‏ آنان به طور بارزی اثر می‏گذارد.

5-آینده نگری با استفاده از شیوه‏های کمی و تکیه بر علوم آمار،ریاضی‏ و کامپیوتر و افزودن این تکنیکها با روشهای کیفی و همچنین تحلیل وضع گذشته و حال‏ نظام آموزش عالی می‏تواند تصویر روشنی از آینده دور و نزدیک این سازمان‏ در اختیار برنامه‏ریزان آموزش عالی قرار دهد.

به هر حال،پیوند دادن امیدها و آرزوها،و بیمها و نگرانیهای برنامه‏ریزان آموزش عالی‏ و نگرشها،توصیه‏ها و راههای پیشنهادی آینده‏نگران می‏تواند منافع نظام آموزش عالی‏ و جامعه را به بهترین وجه ممکن میسر سازد.مسلما آینده‏نگری آموزش عالی به‏ قدر کافی پیچیده و مشکل است و آینده‏نگران هم به سهولت نمی‏توانند برنامه‏ریزان‏ را متقاعد سازند،ولی تجارب دو دههء اخیر مؤید آنست که اعتلای هر سازمان و تحقق‏ آرمانها و اهدافی که برای آینده خود تحت عنوان برنامه‏های رشد و توسعه تدوین می‏کند و به اجرا می‏گذارد،در گرو بهره‏گیری از علم و هنر آینده‏نگری است.

پانویسها
(1)- .71.P,9891,lennosreP lacinhceT dna cifitnecSrof tnemeganaM fo koobdnaH.N sirtimiD,safarohC

(2)-طلوعی،محمود.خواندنیهای تاریخی.تهران:انتشارات دستان،1372،ص 14

(3)-بیان،حسام‏الدین آیین مدیریت.تهران:مرکز آموزش مدیریت دولتی،1369 ص 422-437

(4)- 14 P,1.oN,4991,23.loV,noisiceD tnemeganaM".gnikaM noisiceD laireganaM ot yek ehT:gnitsaceroF.skrimA,lahoS ennaiD,lleddaW

(5)- 14.P,5891,yeliW nhoJ,adanaC.de ht 4 tnemeganaM rof sdohteM gnitsaceroF.S,sikadirkaM dna.S,thgirw leehW

(6)- 63-23.PP,0891 lirpA/hcraM,gninnalP tnemeganaM noitcnuF gnitsaceroF ehT:erutuF eht rof cigoL.J.R,enisreT

(7)-پولاد دژ،محمد.آینده‏نگری رشد و توسعه در سیستم برنامه‏ریزی.تهران:صنوبر،1367،ص 13

(8)-دسلر،گری.مبانی مدیریت ترجمه داود مدنی.تهران:انتشارات پیشرو،1372،ص 46

(9)- .2-1.P,8891,llaH-ecitnerP,ainigriV,enotseR .gnitsaceroF fo slatnemadnuF.W.W,bmocyalC .G mailliW,navilluS (10)- .7.P,9891 ,llaH-ecitnerP,kroy weN,roivaheB dna sledoM,stpecnoC:tnemeganaM snoitarepO dna noitcudorP.dlanoR,trebE madA.E tterevE

(11)- .524.P,2991 ,.buP nwrB,AI.smetsyS noitamrofnI tnemeganaM.rimidaleV,sauZ

(21)- 2-1.PP,9891,nocaB dna nyllA.dedr 3,.gnitsaceroF ssenisuB.G ruhtrA,hcstieR .E nhoJ,eknaH

(13)- .2.P,dobi

(14)- 33.P,1.oN,4991,23.loV,noisiceD tnemeganaM .snoitalubirT dna slairT:gnitsacerof.nhoJ,zciweliM semaJ,nedloG

(15)- 631.P ,2991,lliH-warG cM.tnemeganaM.L divaD,ztruK .E siuoL,enooB

(16)- 731.P,dibi

(17)-ر ک:منبع 7،ص 121

(18)- 221.P,5.oN,3991,62.loV.gninnalP ergnaR gnoL,gninnalP retteB rof stsaceroF gnipoleveD.niaL.L,namahC

(19)- 81.P,1.oN.f.C

(20)- 121.P,81.oN.f.C

(12)- 121.P,8891 ,lliH-warG cM,.de ht9.tnemeganaM.znieH,hcirheW dloraH,ztnooK

(22)- 121.P,81.oN.f.C

(23)- 06-95.PP,5.oN,1991,42.loV.gninnalP egnaR gnoL.gninnalP cigetartS ni sledoM gnitekraM gnisU.M.asereT,aivaP

(24)- .955.P,3991,NIWRi,doowemoH,.de dr3 .tnemeganaM noitsigoL cigetartS.R semaJ,kcotS .M salguoD,trebmaL

(25)- 2.P,9.oN.f.C

(26)- 1.P,21.oN.f.C

(27)- .22-12.PP,6,oN,3991 ,13.lov.noisiceD tnemeganaM.erutuF eht gnitsaceroF nO.nhoJ,reteP

(27)- 7-6.PP,21.oN.f.C

(29)- 63.P,41.oN.f.C

(30)-ترواشا،رابرت و نیوپرت،جین.اصول مدیریت و رفتار سازمانی.ترجمه عین‏اله علا.تهران:انتشارات زوار، 1369،ص ص 50-61

(31)- 1.P,21.oN.f.C

(32)-ر ک:منبع 7،ص 148

(33)-ر ک:منبع 8،ص 162

(34)- 121-021.PP,12.oN.f.C

(35)- .44.P,4.oN.f.C

(36)-ر ک:منبع 8،ص 57

(37)- 554.P,21.oN.f.C

(38)- 44.P,4.oN.f.C

(39)- 573-373.PP,21.oN.f.C

(40)- 831-731.PP,51.oN.f.C

(41)- 831-731.PP,51.oN.f.C

(42)- 071-861.PP,9891,.buP nretseW-htuoS,oihO,itannicniC .noitazinagrO dna tnemeganaM.J notfilC,smailliW werdnA,nibruD

(43)- 065.P,42.oN.f.C

(44)-ر ک:منبع 30،ص ص 53-54

(45)- 501-301.PP,4891,ytisrevinU notgnihsaW egroeG ,.C.D notgnihsaW.noitacudE rehgiH rof snoitacilpmI ssecorP gninnalp cigetartS ehT hcraeseR erutuF,setaicossA.lc.L semaJ,nosirroM

منابع
1- 7891,llaH-ecitnerP ,kroy weN.ecneicS tnemeganaM yrotcudortnI.setaicossA .D.C,nedpE

2- .3791,skooB yelkreB,kroy weN.worromoT waS ohW naM ehT:sumdartson fo seicehporP ehT.akirE,mahteehc

3- 8891,nocaB dna nyllA ,notsoB,.de dr3.yroehT noitazinagro.ynohtnA.P,mailliW .J.B,egdoH

4- .3991,.buP yelseW nosiddA,kroy weN ,.de eht4.tnemeganaM cigetartS.L samohT,neleehW divaD,regnuH

5- .4891,lliH-warG cM,.de ht9.tnmeganaM ecruoseR namuH.M.I,grublaK

6- 0991,lliH-warG cM,kroy weN.seiciloP dna,smelborP ,selpicnirP:scimonocE.L yelnatS,eurB .R llepmaC,llennoC cM

7- 42-22.PP.2991,.deF/naj.tnemeganaM lairtsudnI.reenignElairtsudnI eht rof senilediuG:ssecorP gnitsaceroF ehT.A drahciR.dieR

8- 36-55.PP,3.oN,7891,2.oV ,gnitekraM lairtsudnI dna ssenisuB fo lanruoJ.stcudorP ygolonhceT-hgiH rof stsaceroF citsilaeR eroM drawoT.J.C,yellehcS .R.D,releehW

9-اولدکورن،راجر.اصول مدیریت بازرگانی.ترجمه سوسن افشار.تهران:روشنفکران،1370،ص ص 85-95

10-پچی،آنورلیو[و همکاران‏]جهان در آستانه قرن بیست و یکم.ترجمه علی اسدی:تهران:سازمان آموزش‏ انقلاب اسلامی،1367،ص ص 197-208

11-تافلر،الوین،ورق‏های آینده.ترجمه عبدالحسین نیک‏گهر.تهران،انتشارات بهنشر،1364

12-تافلر،الوین.شوک آینده.ترجمه حشمت‏اله کامرانی.تهران:گلشن،1372

13-کندی،پل.در تدارک قرن بیست و یکم:جهان تا سال 2025.ترجمه عباس فجر.تهران:طرح نو،1372

14-محنک،کاووس.انتقال تکنولوژی،راهبردی برای خود اتکائی علمی و فنی کشورهای خاورمیانه.ترجمه‏ عبدالحسین آذرنگ.تهران:انتشارات طوس،1370

Iranian Futurist		Ayandeh-Negar
Welcome To Future		Tomorow is built today

	در باره ما	تماس با ما	خبرهای علمی	احزاب مدرن	هنر و ادبیات	ستون آزاد	محیط زیست	حقوق بشر	اخبار روز	صفحه‌ی نخست
	آرشیو	اندیشمندان آینده‌نگر	تاریخ از دیدگاه نو	انسان گلوبال	دموکراسی دیجیتال	دانش نو	اقتصاد فراصنعتی	آینده‌نگری و سیاست	تکنولوژی	از سایت‌های دیگر