Iranian Futurist

علی دینی‌ترکمانی.استادیار مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی

اولین پیامد مهم کوتاه‌مدت فقر آموزشی، افزایش احتمال وقوع انواع ناهنجاری‌ها و جرائم اجتماعی است؛ رشد جرائم اجتماعی و نیز رشد تکدی‏گری رابطه مستقیمی با فقر آموزشی دارد. دومین پیامد نیز تضعیف پایه اساسی تحولات توسعه‏ای بلندمدت یعنی «سرمایه انسانی» است.
ابعاد مختلف فقر آموزشي
اولين جنبه از فقر آموزشي كه در بدو امر به نظر مي‏رسد، ترك تحصيل از مدرسه در سن تحصيل و آموزش است. بر مبناي اين شاخص، فقر آموزشي در جامعه ما عميق است. بيش از يك ميليون كودك در رده سني شش تا ١٣ و دو‌ميليون‌و ٢٠٠ هزار كودك و نوجوان در رده سني ١٤ تا ١٨ ترك تحصيل كرده‏اند كه درمجموع مي‏شود سه‌ميليون‌و ٢٠٠ هزار نفر. اين تقريبا ٢٠ درصد از كل جامعه آماري موردنظر است كه در مقاطع مختلف ترك تحصيل كرده‏اند.
دومين جنبه از فقر آموزشي، مرتبط با كيفيت ضعيف آموزش است. درصد زیاد ديگري كه ترك تحصيل نمي‏كنند به دليل نبود زيرساخت‏هاي آموزشي مناسب، با فقر آموزشي مواجه مي‏شوند. اتفاقاتی كه در مكان‏هايي مانند شين‏آباد كردستان يا آن روستايي كه انگشتان كودكان لاي ابزار عهد عتيق مورد‌استفاده براي عبور از رودخانه قطع شد، مصاديقي از كمبود شديد امكانات آموزشي در برخي از مناطق كشور است. تحصيل و آموزش در چنين شرايطي هم براي كودكان سخت است و هم براي آموزگاران.
سومين جنبه فقر آموزشي، مرتبط با محتواي نظام آموزشي است. نظام آموزشي ما به كودكان چه مي‏آموزد؟ آنچه به كودكان آموخته نمي‏شود حقوق شهروندي و لزوم رعايت آن است. آنچه آموخته نمي‏شود كار گروهي و تمرين مداراكردن با هم است. در مهدكودك‏هاي ژاپن ٩ صندلي مي‏گذارند و به بچه‏ها مي‏گويند اگر كسي بدون صندلي بماند همه بازنده هستيد. بچه‏ها به‌گونه‏اي روي صندلي‏ها مي‏نشينند كه همه، جا بگيرند. بعد يك صندلي كم کرده و همان حرف را مي‏زنند. بازي ادامه پيدا مي‏كند تا جايي كه چهار يا پنج صندلي باقي مي‏ماند و بچه‏ها ناچار مي‏شوند كه به هر صورتي شده گروهي بر روي صندلي‏ها بنشينند. ما چه مي‏كنيم؟ ٩صندلي مي‏گذاريم و به ١٠ كودك مي‏گوييم اگر كسي جا پيدا نكند بازنده است. بازي كه شروع مي‏شود همه با حداكثر تلاش سعي مي‏كنند فقط جايي براي خود پيدا كنند. نتيجه، تقويت فردگرايي افراطي و تضعيف كار گروهي است. نظام آموزشي ما نه‌تنها حقوق شهروندي و كار گروهي را آموزش نمي‏دهد بلكه تا‌جايي‌كه مي‏تواند استرس و اضطراب و دل‌شوره نيز چه براي دانش‏آموزان و چه براي والدين آنان توليد مي‏كند. همین‌طور کنترل‌های بيش‌از‌اندازه موجب شده كه كودكان و نوجوانان احساس شادی و فرح‌بخشي از حضور در مدرسه نداشته باشند. فشار درسي براي كسب نمره‏هاي بالاتر و آمادگي بيشتر براي ورود به كنكور كه از ابتداي دوره راهنمايي شروع مي‏شود مدرسه را براي کودکان به قفس تبديل مي‏كند.
چهارمين جنبه فقر آموزشي را مي‏توان بر مبناي رابطه ابزاري نظام اداري آموزش‏و‏پرورش با دبيران و معلمان تعريف كرد. وقتي اين رابطه صحيح نيست و با آموزگاران و دبيران به‌عنوان پيچ و مهره برخورد مي‏شود، آنان انگيزه لازم براي تأمين محيط مناسب و انتقال قوي مطالب را نخواهند داشت. خودشان نيز احساس خواهند كرد كه در شرايط نامناسبي مشغول فعاليت هستند. چندي پيش براي يكي از آشنايان ما كه از دبيران بسيار خوب مدارس تهران هستند اتفاقي افتاد و كمرشان آسيب ديد. پزشك معالج گفته بود نياز به يك استراحت مطلق چهارماهه داريد درغیراین‌صورت احتمال قطع نخاع و فلج‌شدن وجود دارد. وي براي گرفتن مرخصي استعلاجي پيش پزشك آموزش‏و‏پرورش رفته بود. پزشك با ديدن عكس‏ها گفته بود به شش ماه استراحت مطلق نياز داريد درغیراین‌صورت دچار مشکل جدی خواهيد شد. وي درخواست مي‏كند كه اين گواهي را در نامه‏اي به اداره آموزش‏و‏پرورش منطقه اعلام كند. پزشك مي‏پرسد دبير هستید؟ و وقتي پاسخ مثبت ‏می‏شنود امتناع مي‏كند و مي‏گويد به‌جاي مرخصي استعلاجي شش‌ماهه، بهتر است عمل كنيد و بعد از دو هفته سر كلاس باز‏گرديد و در برابر چرايي چنين تجويزي مي‏گويد مرخصي استعلاجي شش‌ماهه براي آموزش‏و‏پرورش بار مالي دارد. دبيري كه مي‏تواند با مرخصي شش‌ماهه بهبود پيدا كند بايد تن به عملي تقريبا خطرناك دهد تا براي آموزش‏و‏پرورش مشكل مالي پيش نيايد. با اين نگاه ابزاري به نيروي کار، چگونه مي‏توان نظام آموزشي خوبي داشت كه ماحصل آن غناي آموزش و ارتقاي كرامت آدمي باشد؟
جنبه پنجم فقر آموزشي مرتبط با فرار مغزهاست. مطالعات مختلف انجام‌شده، نشان مي‏دهد كه متوسط ضريب هوشي در جامعه ما كاهش يافته است؛ بايد نيز چنين باشد. چرا‌كه وقتي افراد باهوش‏تر مهاجرت کرده و در كشورهاي ديگر زندگي خود را ادامه مي‏دهند، تأثير مثبتي را كه مي‏توانند در بازتوليد كودكان با‌هوش‏تر بگذارند نيز با خود مي‏برند. چنين خروجي بر متوسط ضريب هوشي جامعه اثر منفي خارجي دارد. فرار مغزها موجب غربالگري اجتماعي در جهت منفي مي‏شود.
علل فقر آموزشی
اين موارد در اصل اجزاي مختلف مرتبط به هم هستند که كل واحدي را تشكيل مي‌دهند. اين كل واحد، در چارچوب رويكرد توسعه‏اي بنده، همانا حكمراني ضعيف و ناكارآمدي دولت است. اين حكمراني ضعيف، خود را به اشكال مختلفي بازتاب مي‏دهد. ضعف مديريت نيروي انساني يكي از جنبه‏هاي آن است؛ توزيع نامناسب جغرافيايي امكانات زندگي در سطح كشور جنبه ديگر آن است؛ نبود انطباق با شرايط روز و در‌نتيجه اعمال كنترل‏هاي بیش‌ازاندازه در مدارس و به‌نوعي فراري‌دادن دانش‏آموزان جنبه ديگر آن است؛ رابطه نابرابر قدرت ميان نهادهاي ذي‏ربط با آموزش‏و‏پرورش و ساير دستگاه‏ها، جنبه ديگر آن است كه موجب تخصيص كم منابع به فصل آموزش‏و‏پرورش در بودجه مي‏شود؛ رابطه نابرابر ميان مناطق مختلف كشور در جذب منابع تخصيص‌يافته نيز جنبه ديگر آن است كه موجب محروميت عميق استان‏هايي مانند سیستان‏و‏بلوچستان، كهگیلويه‌وبويراحمد، ايلام و ... مي‏شود؛ استفاده‌نکردن از سرآمدان جامعه در حوزه‏های مختلف از‌جمله ادبيات، روان‌شناسي، جامعه‏شناسي، پزشكي، ورزشي و غيره در تدوين مطالب درسی و نظام آموزشي جنبه ديگر آن است؛ بي‏توجهي به نخبگان و فرار مغزها نيز جنبه ديگري از اين كل واحد است. اگر اين كل يعني نظام حكمراني اصلاح شود در‌اين‌صورت نظام آموزشي از تمام زوايايي كه عرض کردم بهبود پيدا کرده و كژكاركردي‏هايش اصلاح مي‏شود.
پیامدهای فقر آموزشی
پيامدهاي آنچه به‌عنوان فقر آموزشي از زواياي مختلف تعريف كردم چيست؟ اولين پيامد مهم كوتاه‏مدت آن، افزايش احتمال ابتلای افراد به جرائم اجتماعي است؛ جرائم اجتماعي و تكدي‏گري رابطه مستقيمي با فقر آموزشي دارد. دومين پيامد مهم آن تضعيف پايه اساسي تحولات توسعه‏اي بلندمدت يعني سرمايه انساني است. تحولات فناورانه، منبع اصلي پايدارسازي رشد و توسعه در بلندمدت است. عامل اصلي تحولات فناورانه نيز سرمايه انساني است، سرمايه انساني قوي فقط مرتبط با تحصيلات عالي نيست، بلكه بخش مهمي از آن در دوران كودكي و نوجواني شكل مي‏گيرد. اگر نظام آموزشي پيش از دانشگاه توانايي شخصيت‏سازي قوي را نداشته باشد، اثر آموزش در مراحل بعدي افت مي‏كند. سومين پيامد مهم فقر آموزشی نیز كاهش همبستگي اجتماعي و شكل‏گيري نيروهاي گريز‌از‌مركز در مناطق پيراموني و حاشيه‏اي كشور است. فقر آموزشي شديد به‌ويژه بر مبناي شاخص امكانات آموزشي به معناي نبود عدالت اجتماعي است. نبود عدالت اجتماعي نيز به تعبير فيلسوف سياسي بزرگ، جان راولز، به معناي نبود فضيلت اخلاقي در عرصه نظام اجتماعي است. در چنين شرايطي، بخشي از جامعه احساس مطلوبي از حضور در جامعه نخواهند داشت و سوداي خروج از آن را در سر خواهند پرورد. از اينجا مي‏توانم آخرين پيامد مهم فقر آموزشي را كاهش همبستگي اجتماعي و تضعیف سرمايه اجتماعي ذكر كنم كه بر رشد اقتصادي تأثير منفي مي‏گذارد و مانع پايدارسازي فرايند توسعه مي‏شود.
راهكارها
راهكار اساسي اول از این قرار است: اصلاح و ارتقاي نظام حکمرانی بر مبناي اين شعار راهبردي كه «جهاني فكر كن و ملي عمل كن». ما بايد الزامات زندگي در دنياي مدرن را به‌خوبي درك کرده و بر مبناي آن قواعد نهادي رسمي جامعه را سامان دهيم. در‌اين‌صورت، هم محيط شادتر و مناسب‏تري براي دانش‏آموزان فراهم مي‏شود، هم محتواي دروس در جهت مثبت تغيير پيدا مي‏كند و هم با توجه خاص به اصل شایسته‌سالاري و تخصص‏گرايي به نيروهاي كيفي انگيزه بيشتري برای خدمتگزاري به دانش‏آموزان داده مي‏شود، همين‌طور با چنين توجهي از شايسته‏ترين نيروها در تدوين نظام آموزشي استفاده و از مهاجرت آنان جلوگيري مي‏گردد.
راهكار اساسي دوم این است که رابطه قدرت، چه ميان نهادهاي مرتبط با آموزش‌وپرورش و ساير دستگاه‏ها و چه ميان مناطق محروم و كلان‌شهرها، بايد اصلاح شود تا سهم بيشتري از بودجه به فصل آموزش‏و‏پرورش و مناطق محروم اختصاص يابد.
و راهكار اساسي سوم این است: ميدان‌دادن بيشتر به نهادهاي غير‌دولتي که به‌عنوان حلقه واسط ميان دولت و مردم هستند. تقويت و رشد اين نهادها به معناي تأمين منابع مالي مورد‌نياز براي زيرساخت‌سازي در مناطق محروم است. درعين‌حال، به‌معناي شكل‌دادن به سازوكار اعتراضي مناسبي براي انعكاس صداي دانش‏آموزان و دبيران نزد مسئولان ذي‏ربط است. نهادهاي غيردولتي در اصل مي‏توانند در مقام نيروي فشارِ سازنده و متوازن‌كننده برای اصلاح كژكاركردي‏هاي دروني نظام آموزشي عمل كنند.

Iranian Futurist		Ayandeh-Negar
Welcome To Future		Tomorow is built today

	در باره ما	تماس با ما	خبرهای علمی	احزاب مدرن	هنر و ادبیات	ستون آزاد	محیط زیست	حقوق بشر	اخبار روز	صفحه‌ی نخست
	آرشیو	اندیشمندان آینده‌نگر	تاریخ از دیدگاه نو	انسان گلوبال	دموکراسی دیجیتال	دانش نو	اقتصاد فراصنعتی	آینده‌نگری و سیاست	تکنولوژی	از سایت‌های دیگر