|
آینده پژوهی و روش های آن
اگر عضو یکی از شبکه‌های زیر هستید می‌توانید این مطلب را به شبکه‌ی خود ارسال کنید:
آینده پژوهی مشتمل بر مجموعه تلاش هایی است که بااستفاده از تجزیه و تحلیل منابع، الگو ها و عوامل تغییر و یا ثبات، به تجسم اینده های بالقوه و برنامه ریزی برای آنها می پردازد. آینده پژوهی منعکس می کند که چگونه از دل تغییرات (یا تغییر نکردن) «امروز»، واقعیت «فردا» تولد می یابد. آینده پژوهی معادل لغت لاتین “Futures Study” است. کلمه جمع Futures به این دلیل استفاده شده است که با بهره گیری از طیف وسیعی از متدلوژی ها و بجای تصور «فقط یک آینده»، به گمانه زنی های سیستماتیک و خردروزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می شود.
موضوعات آینده پژوهی دربرگیرنده گونه های «ممکن» ،«محتمل» و «مطلوب» برای دگرگونی از حال به آینده می باشند.
فهرست
· ۱ ضرورت آینده پژوهی
· ۲ تاریخچه آینده‌پژوهی
· ۳ فایده آینده‌پژوهی
· ۴ اهمیت آینده‌پژوهی
· ۵ پیش‌فرض‌های آینده‌پژوهی
· ۶ رویکردهای آینده‌پژوهی
· ۷ برخی روش های مورد استفاده در آینده پژوهی
· ۸ دیده بانی آینده Horizon Scanning
· ۹ دلفی Delphi
· ۱۰ تجزیه و تحلیل روند Trend Analysis
· ۱۱ تجزیه و تحلیل پیش رانها Drivers Analysis
· ۱۲ سناریوپردازیScenario
· ۱۳ چشم اندازسازیVisioning
· ۱۴ نقشه راه Road map
· ۱۵ پس نگری Back Casting
· ۱۶ مدلینگ Modelling
· ۱۷ شبیه سازی Simulation & Gaming
· ۱۸ ترکیب روش های مختلف آینده پژوهی
· ۱۹ یک مثال ساده برای معرفی رویکرد های مختلف آینده پژوهی
· ۲۰ از دیدگاه آینده‌پژوهان
· ۲۱ پیوند به بیرون
· ۲۲ منابع
ضرورت آینده پژوهی
امروزه تغییرات با نرخ سریعتری بوقوع می پیوندند. تغییرات فناوری و متعاقبا تغییر در دیگر جنبه های زندگی، افزایش روز افزون وابستگی متقابل کشورها و ملل، تمرکز زدایی جوامع و نهاد های موجود که بدلیل گسترش فناوری اطلاعات شتاب بیشتری یافته است، تمایل روزافزون به جهانی شدن به همراه حفظ ویژگیهای ملی، قومی و فرهنگی و بسیاری عوامل دیگر، لزوم درک بهتر از ”تغییرات“ و ” آینده“ را برای دولتها، کسب وکار ها، سازمانها و مردم ایجاب میکند.
آینده اساسا قرین به عدم قطعیت است. با این همه آثار و رگه هایی از اطلاعات و واقعیات که ریشه در گذشته و حال دارند، میتوانند رهنمون ما به آینده باشند. ادامه «تصمیم گیری صرفاچندین آینده محتمل بر اساس تجارب گذشته»، غفلت از رصد تغییرات آتی را در پی خواهد داشت و با تلخکامی روبرو خواهد شد.عدم قطعیت نهفته در آینده برای بعضی، توجیه کننده عدم دور اندیشی آنان است وبرای عده ای دیگر منبعی گرانبها از فرصت ها.
تاریخچه آینده‌پژوهی
اشتیاق بشر برای دانستن در باره آینده از عهد باستان وجود داشته است پیشگویان و کاهن ها نمونه هایی از کسانی هستند که در گذشته تلاش داشتند به نحوی به این اشتیاق در نزد خاص و عام پاسخ دهند.
اولین نشانه های جدی تر توجه بشر به آینده در عصر روشنگری دیده می شود، عصری که بشر باور داشت که علوم برای هر چیزی راه حلی خواهند یافت. قوانین نیوتن در مورد حرکت، درک و تحلیل بسیاری ازپدیده ها را ممکن ساخته بود. در اثر رشد شتابان علوم در این دوره، متفکرین عصر روشنگری واقعا به این نتیجه رسیده بودند که تنها زمان می خواهد تا همه قوانین و قواعد جامعه و محیط پیرامون بشر معلوم و آشکار شود.
در همین دوران، بر خلاف گذشته که بیشتر متفکرین، افق های کاملا روشنی از آینده (مدینه فاضله)، تصویر می کردند، تجسم های تیره تری از آینده نیز نضج یافت. آثار متفکرینی چون اچ جی ول H.G.Well ، جورج اورول George Orwell و آلدوس هاکسلی Aldous Huxley از زمره چنین اندیشه هایی محسوب می شود و با چنین نمونه هایی است که کلا آینده پژوهی راه خود را به ادبیات باز می کند. موفقیت عظیم رمان های ژول ورن Jules Verne و پا گرفتن سبک علمی تخیلی در ادبیات، در ادامه همین راه رخ می دهد.
برگزاری نمایشگاهی در سال ۱۸۹۳ که در آن اختراعات و ابداعات شگفت انگیزی نظیر تلفن ، لامپ برق و کینتوسکوپ (اولین دوربین فیلمبرداری) معرفی شد، باعث هیجان عمومی گردید. در همان روزها یک نشریه مطرح، فراخوانی از ۷۴ شخصیت برجسته آن روزگاراعلام می کندواز آنان می خواهد که در مورد قرن بعدی پیش بینی هایی بعمل آورند. بعد ها معلوم شد که پیش بینی های آنان تا حد زیادی خوش بینانه بوده و در ضمن، تقریبا هیچیک از رخداد های مهم قرن بیستم نظیر اختراع اتوموبیل، رادیو و تلویزیون، بروز دو جنگ جهانی، کشف انرژی اتمی، پرواز به فضا و البته ظهور کامپیوتر در فهرست آینده نگاری آنان یافت نمی شد.
اولین فعالیت آینده پژوهی در قالب یک تحلیل علمی در سالهای ۱۹۳۰ تا ۱۹۳۳ توسط یک گروه محققین و با سرپرستی ویلیام اف آگبرن William F.Ogburn در زمینه جامعه شناسی که علم نوپایی شناخته می شد، در آمریکا انجام شد. این گروه برای اولین بار متدولوژی های علمی نظیر برون یابی Extrapolation وبررسی های علمی را در مورد روند های اجتماعی روز آمریکا به انجام رسانده و ضمن انتشار اولین کاتالوگ روند ها در آن کشور، موفق به آینده بینی های مهمی از جمله افزایش نرخ مهاجرت و ازدیاد طلاق شد. همچنین بلافاصله پس از جنگ جهانی دوم، و به دنبال تجزیه و تحلیل تکنولوژی های مورد استفاده در آلمان و ژاپن، متد های نوینی برای آینده پژوهی ابداع شد و در نتیجه آن دستاورد های تکنولوژی مهم دهه های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ شامل رادار، موشک های بالیستیک قاره پیما و حمل و نقل هوایی از قبل پیش بینی شد.
در دوران جنگ سرد و مسابقه تسلیحات هسته ای، دغدغه مهم دست اندرکاران نظامی، پیش بینی زنجیره رخداد هایی بود که پس از یک رویارویی احتمالی هسته ای می توانست اتفاق بیفتد. از همین رو، اولین بازیهای جنگی War Games بوجود آمد. اینها مدلهایی از یک رویارویی هسته ای بودند که احتمالات مختلف را بررسی و تحلیل می کردند. شکل کاملتر این مدل ها، موجب بوجود آمدن سناریو شدند که امروزه یکی از مهم ترین ابزار های آینده پژوهی محسوب می شود. با کمک این سناریو ها، سلسله رویداد های متصور در یک زمان بسیار کوتاه پس از شروع یک جنگ هسته ای، قابل تصور ومدل کردن بوده و در نتیجه می توان عکس العمل ها و نحوه آمادگی های لازم برای روبرو شدن با چنین جنگی را تدوین نمود. این مشابه همان نقشی است که سناریو بعنوان یک ابزار در آینده پژوهی فعلی بازی می کند.
عامل دیگری که باعث رشد آینده پژوهی شد، تحول درطراحی و ساخت تسلیحات نظامی بود. در سالهای جنگ دوم جهانی ، تانک ها، هواپیما ها و کشتی هادر مدت زمان نسبتا کوتاهی طراحی، تکمیل و ساخته می شدند. اما بعد ها با پیچیده ترشدن انواع تسلیحات (موشک های قاره پیما، زیر دریایی های هسته ای و…)، کار برنامه ریزان صنایع نظامی دشوار شد بدین معنی که مدت زیادی مثلا ده سال از شروع طراحی تا ساخته شدن نخستین نمونه محصول بطول می انجامید. در نتیجه تکنولوژی بکارگرفته شده درابتدای طراحی، در طول پیشرفت پروژه دچار تغییرات اساسی شده و اغلب در برهه ساخت نمونه نخستین، از رده خارج محسوب می شد.
درسال ۱۹۶۴ نیاز به پیش بینی تکنولوژی، منجر به انجام یکی از مشهور ترین ارزیابی ها با استفاده از روش دلفی Delphi گردید. در چارچوب حمایت های موسسه رند Rand، خبرگان فنآوری های مختلف طی یک پروژه مشترک مامور شدند که تکنولوژی های نوظهوردر یکصد سال آینده را پیش بینی نمایند. بررسی آنان شش مقوله ” تحولات مهم علمی”، “کنترل جمعیت”، “اتوماسیون”، “پیشرفت در زمینه علوم فضایی”، “جلوگیری از جنگ” و “سیستم های تسلیحاتی” را شامل می شد. این تکنیک از افراد می خواست که ضمن ارایه ارزیابی خود، پراکندگی پاسخ های سایر خبرگان را نیز در نظر گرفته و پس از بحث در مورد تفاوت ها، نهایتا ارزیابی های تجدید نظرشده خود را ارایه کنند. نتایج این تکنیک بطرز عجیبی در پیش بینی ظهور تکنولوژی های دهه های بعدی، دقیق بود.
آینده پژوهی بمثابه یک فعالیت عمومی از دهه شصت آغاز شد. برتراند دوژوئنل Bertrand de Jouvenel اولین مطالعه نظری در مورد آینده را بنام “هنر گمان” را نوشت. او در این زمینه با اشاره به این که “هیچ واقعیتی در مورد آینده وجود ندارد”، نتیجه گرفت که یافتن مدارک و استنتاجات برای آینده، نیازمند روش هایی غیر متداول میباشد.
هوشیاری نسبت به زمینه های آینده پژوهی از همین زمان آغاز شد. هاریسون براون Harrison Brown در کتاب خود بنام “چالش پیش روی آینده بشر” در سال ۱۹۵۴ بسیاری از مسایل بوم شناسی ecological و مسایل مربوط به توسعه را که انسان در حال حاضر با آن روبروست، پیش بینی کرد.راشل کارسون Rachel Carson با نوشتن کتاب “بهار ساکت” Silent Spring که در سال ۱۹۶۲ منتشر شد، با تصویرکردن دنیایی بدون سینه سرخ(نوعی پرنده)، آغازگرجنبش زیست محیطی بود. تحلیل مسایل مربوط به آینده در کتاب “بمب جمعیت” اثر پاول ارلیشPaul Ehrlich و نیز کتاب محدودیت های رشدLimits to Growth به نقطه اوج می رسد. انتشار این آثارو پیش بینی فروپاشی جامعه صنعتی دنیای آن زمان را دچار شوک روحی نمود. بعد ها، رویداد هایی نظیر ترور برادران کندی و مارتین لوترکینگ، جنگ ویتنام، بحران نفتی و رسوایی واتر گیت نشان داد که آینده پژوهان در پیش بینی این موضوع درست عمل کرده اند.
آینده پژوهان مثبت اندیش نیز در دهه ۶۰ بسختی مشغول بودند. دانیل بل Daniel Bell جامعه شناس برای اولین بار اصطلاح “جامعه فرا صنعتی” را در کتابی به همین نام بکار برد. بل سرآغاز تعداد زیادی از آینده پژوهان نظیر مارشال مک لوان Marshall Mcluan ، آلوین تافلرAlvin Toffler و جان نیسبیت John Naisbitt بود که آینده مورد پیش بینی آنها گرچه کمی دیر محقق شد ولی دنیا شاهد تحولات اساسی در زمینه ارتباطات و کسب و کار از طریق ظهور کامپیوتر های شخصی در دهه ۸۰ و ظهور اینترنت در دهه ۹۰ بود. آینده و آن هم از نوع دیجیتال وارد شده بود.
باز این دهه ۶۰ بود که در آن آینده پژوهی به عنوان یکی از رشته های جدید علوم پایه ریزی شد. اولین دوره اموزشی آینده پژوهی در سال ۱۹۶۳ توسط جیم دیتورJim Dator در انستیتو پلی تکنیک ویرجینیا تدریس شد. کوتاه مدتی پس از آن وندل بل Wendell Bell سری دوره های آموزشی خود در دانشگاه ییل Yale شروع کرد. پس از انتقال دیتور Dator به دپارتمان علوم سیاسی دانشگاه هاوایی، وی دوره های آینده پژوهی متمرکزی در آن دانشگاه برای دانشجویان دوره های فوق لیسانس و دکترا ایجاد نمود. در سال ۱۹۷۴ اولین دوره تخصصی فوق لیسانس برای آینده پژوهی در دانشگاه هوستون توسط جیب فاولز Jib Fowles و کریس دید Chris Dede برپا شد. بعد ها مشابه این دوره در دانشگاه های ماساچوست، آکرون، مینه سوتا، یو اس سی و دانشگاه ایالتی پورتلند نیز دایر شد. ( متاسفانه در حال حاضر بجز دانشگاه های هاوایی و هوستون بقیه دوره ها تعطیل شده اند.)
دو سازمان معتبر آینده پژوهی جهان یعنی World Futures Society)WFS)یا انجمن آینده دنیا و همچنین World Futures Studies Federation)WFSF )یا فدراسیون جهانی آینده پژوهی، در همین دوران به ترتیب در سالهای ۱۹۶۷ در آمریکا و ۱۹۷۳ در پاریس تاسیس شدند. WFS علاوه بر عضو گیری بیش از ۴۰۰۰۰ نفر تا کنون، فقط در اوایل دهه ۸۰ متجاوز از ۵۰۰۰ نفر را در کنفرانس های مختلف آینده پژوهی حاضر کردو نیز موفق به انتشار مجله معروف “آینده پژوه” Futurist گردید. از طرف دیگر WFSF که نسبت به WFS سازمان بین المللی تری محسوب می شود، آینده پژوهان سرتاسر گیتی را در یک انجمن حرفه ای گرد هم آورده است. همچنین در دهه ۸۰ انتشارات السویرElsevier مجله معروف “آینده ها” را بنا گذاشت که هم اکنون معتبر ترین نشریه آکادمیک و فکری در زمینه آینده پژوهی محسوب می شود. بعد ها در آغاز دهه ۹۰، نشریه معتبر فصلی “تحقیق در مورد آینده ها” توسط WFS ونشریه “آینده نگاری” توسط انتشارات کمفورد Camford Publishing به نشریات مربوط به آینده پژوهی اضافه شدند.
در حال حاضر آینده پژوهی از پهنه وسیعتری نسبت به دوران طلایی ۱۹۶۰ و اوایل ۱۹۷۰ برخوردار است. دنیای امروز نسبت به آن سالها آمادگی و صراحت بیشتری برای ملحوظ کردن آینده دارد. بر خلاف آن دوران، آینده پژوهی تنها به عده معدودی از نویسندگان و استادان محدود نمی شود بلکه دنیای کسب و کار، دولتمردان و فرهیختگان همگی در حال بیداری و درک این واقعیت هستند که برای اینکه آینده موفقی داشته باشیم باید بر روی آن تمرکز کنیم. بدین ترتیب است که برنامه ریزی استراتژیک بر مبنای چشم انداز ها و متکی بر سناریو ها، امکانپذیر خواهد بود.
در عین حال، برنامه های آموزشی و تحصیلی در زمینه آینده پژوهی در طول سالها بجای اینکه گسترده تر شوند، کمتر شده اند. در عوض دوره هایی نظیر هوش رقابتی Competitive Intelligence و مدیریت استراتژیک Strategic Management ،بدور از تعلقات تئوریک و ایدئولوژیک آینده پژوهی ازبسیاری از ابزارهای آن بهره گیری می کنند. در خاتمه، خاطر نشان می سازد که آینده پژوهی احتمالا سرنوشتی نظیر سایرعلوم اجتماعی خواهد داشت بدین معنی که کارکرد این علوم ضمن انگیزش علاقه اجتماع به موضوعی پراهمیت و بهره گیری از ابزارتکوین شده مناسب برای آن موضوع، تقریبا کاملا آکادمیک بوده ولی از نظر کاربردی دنبال کردن این علوم به خصوص توسط کسب و کارها و بنگاه های دولتی، انجام می شود.
فایده آینده‌پژوهی
تفکر درباره آینده برای کارها و اقدامات کنونی انسان امری ضروری است. واکنش بدون تفکر به آینده امکانپذیر است, اما کنش امکانپذیر نیست، چرا که عمل نیاز به پیش‌بینی دارد. بدین ترتیب, تصویرهای آینده (آرمان‌ها، اهداف, مقاصد, امیدها, نگرانی‌ها و آرزوها) پیشران‌های اقدامات فعلی ما هستند. بنابراین آینده امری است که مردم میتوانند آن را با اقدامات هدفمند خود طراحی کرده و شکل دهند. مردم برای آنکه عاقلانه عمل کنند، بایستی نسبت به پیامدهای اقدامات خود و دیگران آگاهی و شناخت کافی داشته باشند. همچنین واکنش‌های دیگران و نیروهایی را که خارج از کنترل آن‌هاست بررسی کنند. این پیامدها تنها در آینده خود را نشان میدهد. بدین ترتیب, افراد نه تنها می‌کوشند امور در حال وقوع را بفهمند، بلکه می‌کوشند اموری را که شاید اتفاق بیفتد یا بالقوه امکان وقوع دارد و یا تحت شرایط خاصی در آینده اتفاق خواهد افتاد, نیز بشناسند. افراد با استفاده از این شناخت حدسی موقعیت کنونی خود را تشخیص داده, کارهایشان را دنبال کرده, از بستر زمان و فضای مادی و اجتماعی می‌گذرند.
اهمیت آینده‌پژوهی
سرعت تغییرات آنچنان سرسام‌آور است که دیگر نمی‌توان با روشهای سنتی با آنها کنار آمد. «اگر با تغییرات همگام نشوید، زیر چرخ عظیم تغییر خرد خواهید شد». اما آیا امکانی برای اطلاع یافتن از آینده برای ما وجود دارد؟ قطعا در مورد آینده هیچ چیز یقینی وجود ندارد و این از اصول اولیه آینده‌شناسی است. اما اصل دیگری هم وجود دارد که: انسان می‌تواند در سرنوشت آینده تاثیرگذار باشد. در این میانه دانشی زاده می‌شود که سعی میکند با پیش‌بینی عوامل موثر در تغییرات آینده به صورتی دوگانه، هم مهار تغییرات را در دست گیرد و هم جامعه را برای این تغییرات آماده کند. اینده پژوهی فراتر از پیش‌بینی است و ادعای پیش‌گویی هم ندارد. آینده‌پژوهی هنر شکل دادن به آینده‌است، به آن شکل که آینده را می‌خواهیم. کسانی که این دانش را در دست دارند هم‌اکنون هم به آینده جهان به دلخواه و مطلوب خود، شکل میدهند. می‌توان کشورها و جوامعی را دید که نتوانستند خود را با تحولات سازگار کنند و از این جهت از هم فروپاشیدند. آنها ذات تغییر را درست نشناختند. آینده‌شناسی از این منظر دانش شناخت تغییرات است. شناخت آینده از حیاتی ترین علوم مورد نیاز هر ملتی است.
پیش‌فرض‌های آینده‌پژوهی
یکی از پیش فرض‌های آینده‌پژوهی اذعان به وجود گزینه‌های متعدد آینده است:
° آینده ممکن: هر چیزی اعم از خوب یا بد, محتمل یا بعید, می‌تواند در آینده رخ دهد.
° آینده‌های محتمل: آنچه به احتمال بسیار زیاد در آینده به وقوع خواهد پیوست (مبتنی بر استمرار روندهای کنونی در آینده).
° آینده‌های مرجّح: آنچه مطلوب‌ترین و مرجّح‌ترین رویداد آینده به شمار می‌رود.
° هدف: محتمل ساختن آینده‌های مرجح یا مطلوب است. بدین منظور باید ازآنچـه که می‌خـواهیـم بیـافرینیم تصـویری روشن و شـفاف در ذهن داشـته باشیـم (به ویـژه از ارزش‌هایی که می‌خواهیم بر جوامع آینده حاکم باشند).
° هدف: توجه به آینده‌های ممکنی است که علیرغم تردید در وقوعشان, تحقق برخی از آنها اثر بزرگی بر زندگی مردم می‌گذارد.
رویکردهای آینده‌پژوهی
به حکم عقل سلیم مردم از هم‌اکنون باید بدانند که آینده ممکن است آبستن چه پیشامدهایی باشد؛ کدام پیشامدها احتمال وقوع بیشتری دارند؛ و در میان آنها کدام‌یک از مطلوبیت بیشتری برخوردار است. بر همین اساس، سه رویکرد به مطالعه آینده وجود دارد:
° آینده‌پژوهی تحلیلی، که گاه آینده‌پژوهی اکتشافی نیز نامیده می‌شود؛
° آینده‌پژوهی تصویرپرداز؛ و
° آینده‌پژوهی هنجاری، که گاه آینده‌پژوهی مشارکتی نیز نامیده می‌شود.
روش های مورد استفاده در آینده پژوهی
· دیده بانی آینده
· دلفی
· تجزیه و تحلیل روند ها
· تجزیه و تحلیل پیشران ها
· سناریو پردازی
· چشم انداز سازی
· نقشه راه
· پس نگری
· مدلینگ
· شبیه سازی
· ترکیبی از روش های فوق
دیده بانی آینده Horizon Scanning
· دیده بانی در معنای عام عبارت است از زیر نظر داشتن یک حیطه خاص با هدف شناسایی چالش ها و فرصت های آتی موجود در آن حیطه.
· دیده بانی علاوه بر آینده، برای موضوعاتی که در مجاورت زمانی با پارادایم های فعلی می باشند، نیز انجام می شود .
· دیده بانی خصوصا به منظور تعیین اولیه حوزه های کلیدی جهت انجام تجزیه و تحلیل عمیق بعدی و تهیه سناریو یا نقشه راه برای آن ها بسیار رویکرد مفیدی است.
دلفی Delphi
· دلفی نوعی مشاوره شامل ۲ مرحله است. مرحله اول شامل توزیع پرسشنامه با هدف استعلام نقطه نظرات اولیه از طیف وسیعی از کارشناسان یک حوزه خاص می شود. پاسخ ها جمع آوری و جهت اظهار نظر مجدد برای همه شرکت کنندگان در همه پرسی ارجاع می شود.
· دیگر سوالی که از شرکت کنندگان همه پرسی مطرح می شود، خود ارزیابی آنهااز سطح صلاحیت خودبرای پاسخ به سوالات است.
· دلفی روش خوبی برای بدست آوردن یک تصویر کلی از چیز هایی است که در یک زمینه خاص از علوم در حال رخ دادن است. ارسال مجدد پرسشنامه ها برای شرکت کنندگان نهایتا باعث می شودکه نوعی اجماع نظر در مورد پیش بینی آینده آن حوزه حاصل گردد.
تجزیه و تحلیل روند Trend Analysis
· روند ها، الگوهای تغییر در چیزهای پراهمیت از دید مشاهده گر هستند که در طول زمان بوقوع می پیوندند.
· دیده بانی روند ها : اولین گام در آینده پژوهی ، کشف روندهایی است که هم اکنون در جریان هستند
· این روش در حقیقت پیش بینی آینده از روی قرائن و شواهد تاریخی است که تغییرات یک داده در گذشته نشان می دهد.
· تجزیه و تحلیل روند ها بویژه برای سنجش کارایی سیاستگذاری ها و نمایان ساختن مشکلات در حال ایجاد، مفید می باشد.
· نقطه ضعف عمده این روش، ساده انگاری نهفته در آن است. در عمل، پیش بینی آینده به سادگی و با تعقیب روند گذشته یک داده بندرت امکان پذیر بوده است. این روش بیشتر برای مراقبت از داده هاییبا تغییرات بطئی مثل ”اطلاعات و آمار نفوس“ مناسب است.
بهتر است این روش در مورد بررسی آینده موضوعاتی که نسبت به متغیر های بیرونی، تغییرات فوری و سریع نشان میدهند (نظیر قیمت نفت) صرفا بعنوان یک بررسی مقدماتی بکار گرفته شود و از روش های دیگر آینده پژوهی بعنوان روش اصلی استفاده شود. یک دوره بحران (که طی آن تعداد گزینه های واکنش محدودتر خواهد بود)می تواند یک مرحله از روند های تغییر باشد. با توجه به این موضوع، شناسایی هرچه زودتر یک روند میزان انعطاف پذیری سازمان در تعامل با مراحل مختلف روند تغییر را افزایش میدهد.
روشهای عمده شناسایی روندها:
o شناسایی رویداد هایی که علیرغم ااحتمال ناچیز وقوع،اثر بسیار شدیدی باقی می گذارند WildCards
o رصد منابع اطلاعاتی Scanning
o شناسایی پیشران ها Driving Forces
تجزیه و تحلیل پیش رانها Drivers Analysis
· برای شناسایی پیشران هایی که روند های آتی را شکل می دهند، از این روش بهره گیری می شود. بااین روش بویژه می توان تعامل بین پیشران ها را مورد بررسی دقیق قرار داده و بدین طریق پیشران هایی اصلی که شکل دهنده آینده هستند، را تشخیص داد.
· از این روش می توان بعنوان مبنایی برای تدوین سناریو ها، نقشه راه یا چشم انداز استفاده کرد.
· برای سنجش کارایی سیاست های اتخاذ شده و نیز برای پیش آگهی از مشکلات در حال ایجاد، روش خوبی است.
از چالش های پیش روی استفاده از این روش، کمی کردن ارتباط بین پیشران های مختلف می باشد.
سناریوپردازی Scenario
· سناریو ها تصاویری از آینده های محتمل هستند. این تصاویر درونا” به هم وابسته هستند.
· سناریوها، از اطلاعات مربوط به احتمالات و روندهای متنوع (و بعضا” واگرا)، تصاویری باورپذیر و درونا” سازگار از آینده ایجاد می کنند.
· هدف از بکارگیری سناریوها، ایجاد فضایی از ممکنات است که در آن کارایی سیاست های اتخاذ شده در برابر چالش های موجود آینده در بوته آزمایش قرار می گیرند. سناریو ها همچنین کمک می کنند که هم چالش ها و هم فرصت های بالقوه ولی غیر منتظره شناسایی شوند.
· سناریو ها باکشف سیستماتیک چالشها و فرصتهای پیش رو، در خدمت تدوین استراتژی ها قرارمی گیرند.
· سناریوها تنها حدسیات درمورد آینده نیستند. سناریو پردازی کمک میکند تا بیاندیشیم چگونه در شرایط محیطی متفاوت آینده، پیروزمندانه به هدایت امور بپردازیم.
· تدوین مجموعه ای از چندین سناریوی متمایز و مقید کردن ”عدم قطعیت لایتناهی“ به یک حدومرز، برنامه ریزی سیستماتیک برای انجام اقدامات لازم در سازمان را ممکن میکند. معمولا ۳ یا ۴ سناریو برای هرآینده پژوهی تهیه می شود.
چشم اندازسازیVisioning
· چشم اندازسازی، تجسم و ایجاد تصویری غنی والبته نه چندان دقیق از آینده است.
· چشم انداز بر خلاف سناریو که رد پا از اکنون به آینده مشهود است، بیشتر شبیه پرش به آینده است و لزوما نمی توان نحوه تدوین چشم انداز را دید. به همین دلیل اخذ تایید متولیان (Stakeholders) برای شروع کاری صرفا بر اساس چشم انداز، کاری مشکل است.
· برای مثمر ثمر بودن، چشم انداز باید مقرون به واقعیات و به دور از خیال پردازی باشد.
نقشه راه Road map
· نقشه راه، گام هایی را که باید برای نیل به یک هدف برداشت، تعیین می کند. طیف وسیعی از انواع نقشه راه وجود دارد.
· به عنوان مثال یک نقشه راه مربوط به تکنولوژی معمولا شامل ارزیابی از مقولات زیر است:
o پیشران های اجتماعی
o پیشران های علوم
o تکنولوژی ها و کاربرد های آنها
· نقشه راه به گمانه زنی درکشف محصولات مختلف ممکن در آینده کمک می کند و در عین حال بخش های کلیدی از علوم مختلف که برای ایجاد این محصولات لازم است، را نیز مشخص می کند.
· این روش بویژه برای تعیین فهرست اقدام های لازم که باید برای ظهور یک فناوری جدید به انجام رسانده شود، بسیار مفید است.
پس نگری Back Casting
· پس نگری با تصور آینده مطلوب شروع می شود و سپس با تعیین قدم های لازم برای افزایش شانس رسیدن به آن آینده ادامه می یابد.
· این رویکرد تنها زمانی عملی است که اهداف آینده به روشنی و به دور از هر گونه ابهام تعیین شده با شند. در غیر اینصورت و در جایی که تعدادی اهداف بالقوه متناقض وجود داشته باشند بکارگیری متدولوژی سناریو ارجح است.
مدلینگ Modelling
· کاربرد این روش در بررسی آینده یک سیستم و نیز جایی که درکی ازعوامل موثر بر تغییرات سیستم در طول زمان، وجود دارد، می باشد.
· این روش ابزار ارزشمندی جهت بررسی یک موضوع پیچیده می باشد و در آن بررسی ها بیشتر بر پایه ادراکات افراد صورت می گیرد تا شواهد. درنتیجه استفاده ازاین روش، سنجه هاMetrics) ) در اختیار قرار می گیرند. این سنجه ها کمک می کنند تا تاثیر نسبی گزینه های مختلف ارزیابی شود ولی در اتکا به سنجه های بدست آمده از مدل ها، باید محتاط بود و محدودیت های آنها را در نظر داشت.
· نکته مهم در این روش این است که برای ساختن و کالیبره کردن مدل ها،لازم است داده های خوبی در اختیار باشد.
شبیه سازی Simulation & Gaming
· در این رویکرد مثل بازیهای کامپیوتری، از متولیان موضوع خواسته می شود که خود را بعنوان بازیگران یک سناریو فرض کنند و در مورد واکنش های خود تصمیم بگیرند. بدین ترتیب این رویکرد روش خوبی برای سیاست گذاران است تا نحوه تاثیر سیاست های فعلی خود را بر آینده، و میزان کارایی این سیاست ها را در دراز مدت، شبیه سازی کنند.
· شبیه سازی حتی می تواند در یک مدل کامپیوتری شکل گیرد. با کار کردن با این مدل کامپیوتری، امکان مشاهده تاثیرات تصمیمات بر مجموعه ای پیچیده فراهم می شود.
· شبیه سازی، روش خوبی برای مفاهمه با طیف وسیعی از مخاطبان در باره ماهیت پیچیده تصمیمات و سیاست ها و ایجاد تصویر گسترده ای از تاثیراجرای این سیاست ها، می باشد.
· تصویر موجود در این اسلاید، صفحه نمایش یک شبیه ساز سیلاب را نشان می دهد. این مدل به کاربران اجازه می دهد تاثیرات دراز مدت تصمیمات سرمایه گذاری را بر روی ریسک سیل مشاهده کنند.
ترکیب روش های مختلف آینده پژوهی
بهترین کار، بهره گیری از تعداد متنوعی از رویکرد های آینده پژوهی در یک پروژه است. دیاگرام موجود در این اسلاید، مثالی از چگونگی بکار گیری و ارتباط رویکرد های مختلف آینده پژوهی را با یکدیگر و ترتیب طبیعی استفاده از این تکنیک ها را نشان می دهد.
یک مثال ساده برای معرفی رویکرد های مختلف آینده پژوهی
تصور کنید در جایگاه مسوول ناوبری کشتی قرار دارید. هنگامی که مشغول دیده بانی افق مقابل هستید (رصد محیطی)، دو چیز نظر شما را به خود جلب می کند. «یک کوه یخ» و «یک کشتی تدارکاتی» که باید به آن بپیوندید. شما سرعت ها و جهت های محتمل کوه یخ و نیز کشتی تدارکاتی را بررسی می کنید (تجزیه و تحلیل روند ها) و اطلاعات حاصله را وارد رایانه کشتی می کنید (مدلینگ). سپس مسیر حرکت را چنان ترسیم می کنید که بجای برخورد با کوه یخ به کشتی تدارکاتی بپیوندید (نقشه راه). در حین انجام تمام این فعالیت ها رویای خوردن غذای مطبوع و دیدار با دوستان قدیمی پس از پیوستن به کشتی تدارکاتی را در سر می پرورانید (چشم انداز سازی). متوجه می شوید که سرعت ها و جهت های کوه یخ و کشتی تدارکاتی ممکن است تغییر کند. لذا شروع به بررسی بر روی گزینه های ممکن در خصوص این تغییرات می کنید تا این اطمینان حاصل شود که بیشترین بخت برای پیوستن به کشتی تدارکاتی وجود داشته باشد (سناریو پردازی). علیرغم تمامی این برنامه ریزی ها، شما میدانید که احتمال وقوع حادثه ای غیر منتظره و برخورد با کوه یخ همچنان وجود دارد. لذا از خدمه کشتی می خواهید که به تمرین تخلیه اظطراری کشتی مبادرت ورزند (شبیه سازی). هنگامی که آنان مشغول به تمرین هستند، شما خود را در موقعیت محتمل ترین وضعیت کشتی تدارکاتی فرض کرده و مراحل رسیدن به این وضعیت نهایی را ترسیم می کنید. (پس نگری Back casting )
از دیدگاه آینده‌پژوهان
· جیمز ایگلوی (آینده‌شناس؛ مدیر شبکه جهانی تجارت):
اگر بخواهیم انسان خوبی باشیم، ناگزیر باید آینده‌پژوه باشیم. از منظر آزادی انسان، تصور آینده‌های گوناگون و سپس انتخاب میان آنها موضوع بسیار حائز اهمیتی است. عکس این مدعا هم درست است. برای اینکه آینده‌پژوه خوبی باشیم، باید بخواهیم که انسان خوبی باشیم، و به عبارت دیگر، نگران رفاه و سعادت دیگران باشیم. در این راستا لازم است بصیرت افراد نسبت به آینده به دانشی فراتر از اینکه «آینده چه هست؟» و حتی فراتر از اینکه «چه می‌تواند باشد؟» مجهز شود. جان کلام، این بصیرت باید به احساسی از اینکه «آینده چه باید باشد؟» مسلح گردد.
· ریچارد.ای.اسلاتر (بنیان‌گزار مرکز مطالعات آینده استرالیا):
در قرن بیست و یکم بایستی تفکر آینده‌نگرانه رواج یافته و مورد پذیرش همگانی قرار گیرد؛ درست همان‌طور که تفکر درباره گذشته و حال چنین شده‌است. در غیر اینصورت مطمئنا راه دشواری را در پیش رو خواهیم داشت.
نوشته شده توسط محمد واعظی نژاد
*******
آینده پژوهی چیست؟
تفکر درباره ی آینده وحوادث آن ، سابقه ای به دیرینگی تاریخ خودآگاهی بشردارد، آن گونه که مردم همه ی دوران ها همواره مشتاق کشف وعلم به آینده ی خویش بوده اند و معابد یونان باستان و رواج و رونق حرفه ی طالع بینی میان همه ی ملل واقوام شاهد این واقعیت است.
این علاقه ی ذاتی ومیل طبیعی به شناخت آینده دردوران کهن ، به تدریج جای خویش رابه ضرورت شناخت آینده دردوران معاصرداده است ؛ زیرا لازمه ی زندگی دردنیای پرسروصداوسیال امروزــ که گاهی حاوی تغییراتی غافلگیرکننده وبی ارتباط با زمینه ی قبلی است ــ همانا مطالعه ی آینده به مثابه یک علم مدرن وامکان شناخت فرصت ها وتهدیدات پیش روی است.
آینده پژوهی یکی ازروش های مدرن مطالعه ی آینده است وازشاخه های فناوری های نرم محسوب می شود ؛ البته هدف این علم نه تنهاکشف آینده بلکه اساساَ مهندسی هوشمندانه ی آینده است ؛ درست به همین دلیل که آینده پژوهی جزوفناوری های نرم است و دانشی جهت دار به شمارمی آید؛ از این رواقتباس وتقلید کورکورانه ازآن می تواند فوق العاده گمراه کننده وخطرناک باشد.
ملت ما اگرچه میراثی عظیم ازمعارف مربوط به آینده را دراختیار دارد ، اما هنوز درزمینه ی آینده پژوهی به عنوان یک علم مدرن درابتدای راه است ومسیری طولانی درپیش دارد.
تعریف آینده پژوهی:
تعاریف مختلفی برای آینده پژوهی عنوان شده است که شایدتعریف زیریکی ازجامع ترین آنهاباشد:
«آینده پژوهی تلاشی نظاممند (سیستماتیک) برای نگاه به آینده ی بلندمدت درحوزه های : دانش ، فناوری،اقتصاد،محیط زیست ، جامعه و…است که هدف اصلی آن ، شناخت فرصت ها وفناوری های جدیدوتعیین بخش هایی است که سرمایه گذاری درآنهااحتمال بازدهی بیشتری دارد؛ به بیان دیگر،« آینده پژوهی یعنی مهیا بودن برای آینده واستخدام منابع موجود به بهترین وجه ممکن درراستای ارزش ها واهداف. »
مهم ترین آثار ترویج آینده پژوهی مدرن:
نخست اینکه شاخصی ازمردم سالاری دولت ها درحوزه ی سیاست گذاری عمومی شناخته می شود. شهروندان می توانند ازطریق فرآیندهای آینده نگاری درطراحی جوامع آینده خود سهیم باشند ودیدگاه های خاص خود را درمورد آینده اظهارکنند.
دوم اینکه موجب می شود تا آینده ازافق های گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی، دفاعی صنعتی ، تجاری و… مورد بررسی قرارگیرد وفقط ازمنظرعلم وفناوری مورد کاوش قرار نگیرد.
تغییر
مردم درگذشته های دور به اندازه ی کافی فرصت داشتند تا زندگی خود را براساس عادت های شان بنا کنند ؛ وازاین روبسیارآسوده خاطربودند ؛ اما با پیشرفت علم وفناوری درسده های اخیر، پدیده ی «تغییر» ظهورکرده وثبات تقریباَ یک پدیده ی نادرشده است.
موج های تغییریکی پس ازدیگری فرا می رسند و انواع واقسام پدیده های اجتماعی بدیع به همراه می آورند وازآنجا که حامل عنصرتازگی هستند ،ازیک سو ما را به «فهمیدن» وادار می کنند وازسوی دیگرشالوده ی عادت های مارا درهم می کوبند. شتاب تغییریک نیروی مشخص وعینی است که تا اعماق زندگی شخصی ما نفوذ می کند وما را وادار می کند که نقش های تازه ای برعهده بگیریم؛ البته این فرصت برای همه ی ما وجود دارد که تغییررا به سود خود ودرجهت مصالح ومنافع خود هدایت کنیم . دراینجا پای« پیش بینی » به میان می آید ؛ بنابراین با بهره گیری هوشمندانه ازدانش آینده پژوهی ، فرصت می یابیم تا آگاهانه وپیش دستانه ، موج های تغییررا پیش بینی کرده، به فکرچاره بیفتیم.
اصول موضوعه ی آینده پژوهی
آینده پژوهی برچند فرضیه درباره ی جهان هستی ونقش انسان استواراست. دراینجا برخی ازاین اصول اساسی را ــ که نشانه ی اصلی تفکرآینده پژوهان مدرن است ــ مرورمی کنیم:
۱٫ ارتباط گذشته وحال :
این اصل تقریباَ میان تمام آینده پژوهان مشترک است که جهان هستی یک پارچه است نه آمیخته ای ازاجزای مستقل وبی ارتباط با یکدیگر.ازدیدگاه آینده پژوهی ، انسان مثل همه کائنات، بخشی از هستی را تشکیل می دهد.
به عقیده آینده پژوهان ، جهان آینده ازدرون جهان حال خلق می شود ؛ ازاین رو با نگاه دقیق به رویدادهای جهان طی چند سال گذشته می توانیم نکات بسیاری رادرباره آینده دریابیم.
۲ . عنصرحیاتی درمطالعات آینده پژوهی
درآینده های کوتاه مدت ( کمترازپنج سال ) نمی توان تغییرات عمده درجهان امروز را متصور شد، همچنین دردوره ی زمانی بیش ازپنجاه سال تغییرات عمده ای به وقوع خواهد پیوست که به احتمال قوی نمی تواند درتصمیم گیری های امروزما تأثیرچندانی داشته باشند.
به همین دلیل، آینده پژوهان بربازه های زمانی بین ۵ تا۵۰سال تأکید می کنند و برنامه ها واهداف خودرا درهمین دوره ی زمانی تعریف می کنند.آنها معتقدند که تصمیم های امروز، جهان فردا را تشکیل می دهد.
۳٫ اهمیت ایده های مربوط به آینده:
جایی که آینده وجود ندارد باید آن را ابداع کرد ؛ یعنی باید ایده هایی رامطرح ساخت که رویدادهای احتمالی آینده را نشان دهند.اهمیت این ایده ها ازآنجا است که تفکرما آمیزه ای ازادراک گذشته وتصویرهای ذهنی ما از رویدادهای محتمل آینده است. ایده ها به دو دسته تقسیم می شوند: مفاهیم ونظریه ها.
مفهوم ، بیانگرنوعی نقشه ی ذهنی یا تصورازچیزی است ونظریه عبارت است ازایجاد رابطه بین دو یا چند مفهوم برای نشان دادن چگونگی هم زیستی آنها با یکدیگر.
مفاهیم ونظریه ها شاکله های ذهنی ما ازچگونگی کارکرد جهان هستند که می توانیم به وسیله ی این شاکله ها وقایع گذشته رابه یادآوریم و رویدادهای آینده را درذهن خود مجسم کنیم ؛ بنابراین تفکرعبارت است ازکاربرد ماهرانه ی مفاهیم ونظریه ها به شیوه های مختلف. وقتی تخیل می کنیم ، اجازه می دهیم که مفاهیم مختلف به گونه ای آزادانه وسیال درخود آگاه ما ظهورکنند بدون اینکه بکوشیم آنها را روی یک مسئله خاص متمرکزکنیم (روندسیال ذهن) .
تصویرآینده که درذهن مردم شکل می گیرد، نقش اساسی درشکل بخشیدن به آینده ایفا می کند. برای دست یابی به ایده ، راه های گوناگونی وجود دارد؛ ازجمله : تحقیق وتوسعه،هم اندیشی وتشکیل اندیشکده های بزرگ وکوچک کناردست مدیران.
فنون و روش های آینده پژوهی
روش دیده بانی
دیده بانی به معنای پایش مستمرتغییرات جهانی درزمینه های مختلف توسط یک گروه علاقه مند به تغییرات آینده پژوهی است .دیدبانان عطش دانستن دارند و پیوسته درنشریه ها وپایگاه های اطلاعاتی اینترنت کاوش می کنند و یافته های حاصل ازپایش خود را همچون خونی تازه درشریان های سازمان جاری وطراوت فنی وعلمی سازمان را تضمین می کنند.
تحلیل روند
تحلیل روند عبارت است ازمطالعه یک روند مشخص به منظورکشف چیستی علت های بروزسرعت توسعه وپیامدهای احتمالی آن.
تحلیل روندها باید بسیاردقیق باشد ؛ زیرا یک روند مشخص می تواند تأثیرهای بسیارمتفاوتی برابعاد گوناگون زندگی ما داشته باشد وازسوی دیگرشاید بسیاری ازاین تأثیرها درنگاه اول قابل کشف نباشند.
پایش روند
روندهایی که دریک جامعه، صنعت یا بخش مشخص اهمیت ویژه دارند باید به دقت پایش شوند ؛ به عنوان مثال، نرخ رو به رشد بیکاری وافزایش سن ازدواج شاید آثار چشم گیری برآینده ی سازمان ها و جوامع مختلف داشته باشد.
برون یابی روند
اگراطلاعات آماری دردست باشد می توان تغییرات روندها را به صورت نموداری رسم کرد . آینده پژوهان با ادامه دادن نمودار، یعنی برون یابی آن، می کوشند آینده را برپایه ی میزان کنونی تغییر پیش بینی کنند ؛ البته این نکته دارای اهمیت است که ثبات میزان تغییربردقت این گونه پیش بینی ها تأثیر گذاراست.
توسعه وتحلیل سناریو
سناریوها درواقع تلاش هایی هستند برای تجسم وبازنمایی رویدادهای ممکن آینده برپایه ی آنچه می دانیم یا آنچه تصورمی کنیم می دانیم! سناریوها به این دلیل مفیدهستند که به ما کمک می کنند تا بفهمیم نتایج وپیامدهای احتمالی تصمیمی که اتخاذ می کنیم چه خواهد بود.
آینده پژوهان برای توصیف رخدادهای احتمالی آینده ازشیوه ی سناریوسازی استفاده می کنند. در آینده پژوهی که مملوازعدم قطعیت است ، سناریوها کاربرد ویژه و بسیارمهمی دارند ومعمولاَ چندین سناریوتوسعه می یابند به گونه ای که تصمیم گیران متوجه باشند که ممکن است برخی رویدادهای آینده سناریوی بسیارمحتملی را که مبنای برنامه ریزی آنها بوده ازاعتبارساقط کند.سناریوها به شکلی داستان گونه نوشته می شود؛ زیرا ازحرفه سینما وارد عرصه ی علم شده است.
مشاوره وهمفکری
ازآنجا که دومغزبهترازیک مغزکارمی کند باید دیدگاه دیگران به ویژه افرادخبره وکارشناس را نسبت به آینده جویا شویم؛ ضمن اینکه کارگروهی وهمفکری دراین زمینه می تواند بسیار راهگشا باشد.
مدل سازی
ما می توانیم رویدادهایی را که درجهان واقع رخ می دهند به شیوه های گوناگونی تقلید وباز آفرینی کنیم تا آنها را بهتربفهمیم.مدل سازی یکی ازاین شیوه هااست که تفکرما را ازآینده به صورت عینی ترارائه می دهد.
شبیه سازی یا بازی
یک مدل درواقع نمایش ایستایی ازشیئی معین است ؛ امامفهوم همزاد وپویایی آن شبیه سازی نام دارد. شبیه سازی رایانه ای نیزجزء همین دسته قرارمی گیرد.
تحلیل تاریخی ، توفان فکری«هم اندیشی» ، چشم انداز پردازی ومطالعات ترازیابی ازدیگر روش های آینده پژوهی به شمارمی روند.
منابع ومأخذ:
۱٫روش های آینده نگاری تکنولوژی ، گروه آینده اندیشی بنیادتوسعه فردا، بنیادتوسعه ی فردا.
۲٫الفبای آینده پژوهی:علم وهنرکشف آینده وشکل بخشیدن به دنیای مطلوب فردا،عقیل ملکی فروهمکاران،تهران، کرانه علم.
۳٫مقاله، آینده شناسی وآینده نگری، موسی اکرمی، منبع: سایت آینده نگری.
۴٫مقاله،آینده اندیشی هست ها وبایدها، گفتگوبادکترعلی پایا، روزنامه همشهری ۷مرداد۱۳۸۳٫
۵٫شوک آینده،الوین تافلر؛ ترجمه:حشمت الله کامرانی ،نشرسعلم.
معاونت آینده پژوهی، مرکز تبیین و ترویج سند چشم انداز
****
روند: تغییرات منظم در داده‌ها یا پدیده‌ها در خلال زمان
یک سناریو تنها پیش بینی یک آینده ی خاص نیست بلکه توصیف همه ی احتمالات است درواقع سناریوتصویری ازآینده های ممکن است .
مطلب‌های دیگر از همین نویسنده در سایت آینده‌نگری:
|
بنیاد آینده‌نگری ایران |
|
سه شنبه ۴ ارديبهشت ۱۴۰۳ - ۲۳ آوریل ۲۰۲۴
دانش نو
|
|
 «امروز»، واقعیت «فردا» تولد می یابد. آینده پژوهی معادل لغت لاتین “Futures Study” است. کلمه جمع Futures به این دلیل استفاده شده است که با بهره گیری از طیف وسیعی از متدلوژی ها و بجای تصور «فقط یک آینده»، به گمانه زنی های سیستماتیک و خردروزانه، در مورد نه فقط «یک آینده» بلکه «چندین آینده متصور» مبادرت می شود.
){kind=small}
Twitter
Google
Yahoo
Delicious
بالاترین
دنباله
نسخه‌ی چاپی
ارسال اين مطلب به دوستان