تاریخچه ی شکل گیری
توانایی نگاه به آینده از همان بدو تولد در انسان شکل می گیرد نوزاد با نخستین گریه که همراه با عکس العمل دیگران است، پیش بینی آینده را فرا می گیرد. هر چند که این پیش بینی، زمانی بیش از چند لحظه ورای زمان حال را در بر نمی گیرد اما با رشد انسان عمق نگاه به آینده افزایش می یابد. با این وجود از دیرباز انسان فراتر از چنین نگاهی به دنبال پیش بینی آینده به منظور ارضای حس کنجکاوی و بسترسازی برای تحقق اهداف کوچک و بزرگ خود بوده است. طالع بینی و غیب گویی، شواهدی بر این مدعا هستند که انسان از گذشته های دور به آینده توجه داشته است، با گذر زمان این تلاش ها زمینه ساز شکل گیری نهضت مدرن آینده گرایی شدند.
بذر آینده پژوهیی به عنوان محصول مدرن این نهضت در ابتدای قرن بیستم در اندیشه های دانشمندانی چون ولز و آگبرن کاشته شد، به گونه ای که در دهه 1930 میلادی نخستین پروژه ی پیش بینی با موضوع فناوری های آینده به شکلی موفقیت آمیز انجام شد. در این پروژه ظهور بسیاری از فناوری ها مانند الکترونیک و لیزر پیش بینی شده بود. اما دانش آینده پروهی به شکل امروزی آن، که به دنبال نگاه فاعلانه به جای نگاهی مفعولانه به آینده است، پس از پایان جنگ جهانی دوم در اندیشگاه رند نیروی هوایی ایالات متحده شکل گرفت. این اندیشگاه با توجه به رشد سرسام آور سرعت تغییرات در حوزه های مختلف که در پی توسعه روزافزون علم و فناوری پدید آمده بود به آینده پژوهی به عنوان ابزاری برای جلوگیری از غافلگیری در برابر این تهدید روی آورد. در این اندیشگاه مبانی نظری، اصول موضوعه و روش های علمی این دانش توسعه یافت، و این دانش به یک رشته ی علمی و دانشگاهی مبدل گشت. دیری نپایید که اهمیت آینده پژوهی در تحقق اهداف نظامی آمریکا موجب شد که اندیشگاه رند از نیروی هوایی به پنتاگون منتقل گردد. از دهه ی 1960 میلادی پروژه های غیرنظامی نیز در دستور کار رند قرار گرفت. در پی این امر اندیشگاه رند از حالت یک موسسه ی نظامی خارج و به بازوی تفکر کاخ سفید مبدل گشت. با این اتفاق در دانشگاه های مختلف رشته ی آینده پژوهی راه اندازی شد و دانش مدرن آینده پژوهی در خدمت اهداف غیرنظامی نیز قرار گرفت. از آن زمان تاکنون به طور روز افزونی این دانش نقش پررنگ تری در زندگی بشر پیدا کرده و هر روز با اقبال بیشتری از سوی دولت ها، سازمان ها و گروه های مختلف جامعه رو به رو می شود.
اهداف و اصول موضوعه ی آینده پژوهی
همان گونه که گفته شد آینده پژوهیی علم و هنر کشف آینده و شکل بخشیدن به آینده ی مطلوب است. آینده پژوهی همواره صحبت از آینده ها می کند. هدف اصلی این دانش کشف یا ابداع، امتحان، ارزیابی و پیشنهاد آینده های ممکن، محتمل و مرجع به منظور شکل گیری آینده ای مطلوب است. آینده پژوهان می خواهند بدانند چه آینده هایی می توانند رخ دهند (ممکن)، چه آینده هایی با احتمال بیشتری شکل می گیرند (متحمل) و چه آینده هایی باید برپا شوند (مرجع). آینده پژوهان در تلاش هستند که تصاویری بدیل و نو از آینده خلق نمایند، تصاویری از اکتشافات و چشم اندازهای ممکن، نتایج بررسی های نظام مند آینده های محتمل و ارزیابی های با عظمت و مرجح از آینده.
آینده پژوهان برای مطالعه ی آینده از سه رویکرد بهره می گیرند؛ رویکرد تحلیلی (چه آینده هایی را می توان ساخت؟)، رویکرد تجویزی یا هنجاری (چه آینده ای را باید ساخت؟)، رویکرد تصویر پردازی (آینده چگونه است؟) و از این طریق آینده پژوهان عوامل و فرایندهای تغییر در حوزه های گوناگون مانند سیاست، اقتصاد، فرهنگ و اجتماع را به منظور تحلیل، طراحی و مهندسی آینده شناسایی می نمایند. همچنین آینده پژوهی کشف فرصت ها، افزایش امید به آینده، وفاق ملی و تعمیق آینده آگاهی در سطح جامعه را نیز در پی دارد. اما به طور کلی اهداف آینده پژوهی عبارتند از:
- مطالعه ی آینده های ممکن، محتمل و مرجح
- مطالعه ی تصاویر آینده
- مطالعه ی مبانی اخلاقی و دانش آینده پژوهی
- تفسیر گذشته و جهت گیری های حال
- تفسیر ارزش ها و معلومات برای طراحی عوامل کلیدی اجتماعی
- افزایش مشارکت عمومی در تصویر پردازی و طراحی آینده
- ترویج و اشاعه ی تصاویر مطلوب آینده
آینده پژوهی مانند هر حوزه ی معرفتی دیگر، بر پیش فرض های ویژه ای بنا شده است. این پیش فرض ها بر تلقی مدرن از جهان هستی و نقش انسان استوار است، از این رو چنانچه جامعه ای تلقی دیگری از جهان داشته باشد، پیش فرض های متفاوتی در این حوزه مطالعاتی خواهد داشت. این نکته توجه به خصلت بومی و ارزشی بودن دانش آینده پژوهی را به خوبی نشان می دهد. بسط آینده پژوهی با میانی اسلامی در جامعه ی ما با تامل و ایجاد تغییر در همین پیش فرض ها ممکن است. به هر حال ورود به حوزه ی آینده پژوهی مستلزم توجه به این پیش فرض هاست. تلقی خطی از زمان، حتمی نبودن آینده و امکان تغییر دادن آن و تلقی ما از آرمان شهر را که دستیابی به آن هدف نهایی تمامی فعالیت های آینده گرایانه است، از اصول موضوعه ی آینده پژوهی به حساب می آیند.